თეოდორიტე კვირელი

1 -ცხოვრება

თეოდორიტე კვირელი (Θεοδώρητος Κύρρου; დაახლ. 393-466 წწ.), – სირიის ქ. კვიროსის ეპისკოპოსი (423-466 წწ.), ანტიოქიური საღვთისმეტყველო სკოლის ერთ-ერთი უდიდესი თეოლოგი, ეგზეგეტი და მწერალი, კლასიკური კულტურისა და ქრისტიანული მწერლობის უბადლო მცოდნე; მნიშვნელოვან როლს თამაშობდა ალექსანდრიულ და ანტიოქიურ სკოლათა განხეთქილებისას ნესტორიანულ და მონოფიზიტურ წვალებათა გამო; ალექსანდრიულ სკოლასთან დაპირისპირებისას, ანტიოქიის პატრიარქ იოანეს (428-442 წწ.) თხოვნით, კირილე ალექსანდრიელის საწინააღმდეგოდ დაწერა რამდენიმე ნაშრომი, რომლებიც მისი გარდაცვალების შემდეგ დაგმო V მსოფლიო კრებამ (553 წ.). მის მიერ შედგენილი მრწამსი საფუძვლად უდევს IV მსოფლიო კრების სიმბოლოს; პირველმა შენიშნა მონოფიზიტობის წარმოშობა და ებრძოდა მას; შემოიღო დიალოგის ის სახე, რომელიც დღეს არის მიღებული; მოიხსენიება როგორც „ნეტარი“ და „წმინდა“, უწოდებენ „მართლმადიდებლობის ურყევ სვეტს“ (იოანე ევქაიტელი), „ბრძენს“ (ნიკიფორე კალისტოსი), „აღმოსავლური ეკლესიის უბრწყინვალეს გენიოსს“ (პეეტერსი), „მთელი საეკლესიო აღმოსავლეთის სულისჩამდგმელ ინტელექტუალურ ძალას“ (გლუბოკოვსკი), „ერთ-ერთ უდიდეს ფიგურას V ს.-ის პირველი ნახევრის სირიულ ქრისტიანობაში“ (ვოობუსი), „ყველაზე ერუდირებულს კლასიკოს ანტიოქიელთა შორის“ (სელერსი), „უკანასკნელ დიდ ანტიოქიელ ეგზეგეტს“ (ბარდენჰევერი), და, ამასთანავე, „ქრისტიანული სტოიციზმის ნიმუშს“ (ტიერი).

1.1. დაბადებიდან ეპისკოპოსობამდე

ეროვნებით სირიელი, თეოდორიტე დაიბადა სირიის დედაქალაქ ანტიოქიაში, მდიდარ დიდგვაროვანთა ოჯახში. მშობელთა სახელები უცნობია. თეოდორიტეს დედა და გამზრდელი ბებია (დედის დედა) ქრისტიანები იყვნენ. მამამ მას შესანიშნავი კლასიკური განათლება მისცა. თეოდორიტეს მშობლებს 13 წელი არ ჰყავდათ შვილი, რის გამოც თეოდორიტეს მამამ ბერებს სთხოვა, უფლისგან ძე გამოეთხოვათ მისთვის, დედამ კი აღუთქვა, რომ უფალს დაუბრუნებდა მას. ბერების ლოცვამ შედეგი გამოიღო და ქალი დაორსულდა, თუმცა, ფეხმძიმობისას მას მუცლის მოწყვეტის, ხოლო ნანატრი ვაჟის, „ღვთის საჩუქრის“ (Θεοδώρητος) დაბადების შემდეგ სიკვდილის საფრთხე დაემუქრა, რისგანაც თეოდორიტეს დედა სირიაში მოღვაწე სახელგანთქმულმა ბერებმა, მაკედონიოსმა და პეტრე გალატელმა იხსნეს. ბავშვის აღზრდა-ჩამოყალიბება ასკეტთა წრეში მოხდა, რომლებთანაც დედას ის ხშირად დაჰყავდა. მაგრამ ოჯახი თეოდორიტეს არა ბერობისთვის, არამედ საეკლესიო მსახურებისთვის ამზადებდა და მას 12-14 წლის ასაკში უკვე წიგნისმკითხველის ხარისხი ჰქონდა.

მშობელთა გარდაცვალების შემდეგ (416 წ.), დაახლოებით 23 წლის თეოდორიტემ ღარიბებს დაურიგა თავისი ქონება, იმდენად დიდი, რომ „ეს მთელმა აღმოსავლეთმა შეიტყო“ (ეპ. 113), დარჩენილი ნაწილი კი მიიტანა ნეოპლატონიკოს იამბლიხოსის სკოლით ცნობილი აპამეის ნიკერტის მონასტერში, სადაც ბერად აღიკვეცა და 7 წელი, 423 წლამდე ცხოვრობდა. ამ სავანეში შექმნილმა შრომებმა თეოდორიტეს დიდი სახელი მოუხვეჭეს, როგორც, მაგალითად, „ელინურ სენთა მკურნალობამ“, რომელშიც ავტორი ქრისტიანობის ჭეშმარიტებას ელინური ფილოსოფიის მეშვეობით ამტკიცებდა. თეოდორიტეს მასწავლებლებად ასახელებენ დიოდორე ტარსელს, თეოდორიტე მოფსუესტელს, იოანე ოქროპირს (რომელთა გავლენაც უფრო წერილობითი უნდა იყოს) და იმ დროის სახელოვან თეოლოგს, თეოდორე მოფსუესტელის ძმას, პოლიხრონიოს აპამეელს.

1.2. საეპისკოპოსო ღვაწლი

423 წელს თეოდორიტე, მისი სურვილის საწინააღმდეგოდ, აკურთხეს ეპისკოპოსად ქ. კვიროსის ეპარქიისა, რომელიც იმ დროს დაახლოებით 800 ეკლესიას ითვლიდა. თეოდორიტემ დიდი ამაგი დასდო მას: მოაქცია უცხო სარწმუნოების თუ სხვადასხვა წვალებათა ათასობით მიმდევარი, რისთვისაც ხშირად საფრთხეში აგდებდა საკუთარ სიცოცხლეს, წესრიგი დაამყარა თავაშვებულ სასულიერო პირთა შორის, ააშენა ორი ხიდი, აბანოები, მოაგვარა ქალაქის წყლით მომარაგების საკითხი, ააგო აკვედუკი, არხები და წყალდიდობისგან ქალაქის დასაცავი სხვა ნაგებობები, თავის ეპარქიაში დასახლებაზე დაიყოლია საექიმო და სხვა ხელოვნება-მეცნიერებათა მცოდნე პირები, მასში მცხოვრებთათვის გადასახადთა შემცირების თხოვნით სწერდა იმპერატორის დას, პულხერიას, სხვა უმაღლესი თანამდებობის მქონე პირებს, შუამდგომლობდა მათ გავლენიან ადამიანებთან, ასევე, ანტიოქიის რიტორიკული სკოლის მეთაურ აერიოსთან, ფილოსოფიური სკოლის მეთაურ ისოკასიოსთან, ფილოსოფოს პალადიოსთან, რომლებთანაც მეგობრული მიმოწერა აკავშირებდა. თავად კი ცხოვრების ბოლომდე ასკეტურ იდეალთა ერთგული დარჩა („ვერ ავიტანდი, მქონოდა რამე, გარდა ძონძებისა, რომლებიც მმოსავს“, ეპ. 113). თეოდორიტე ძლიერ უყვარდა ხალხს. როცა დიდმოხელეებმა გადაყენებით სცადეს მისი შეშინება და მან მონასტერში დაბრუნება დააპირა, სირიის ყველაზე სახელგანთქმულმა ბერებმა, სვიმეონ მესვეტე უფროსმა, იაკობ კვირელმა და ვარადატიმ აცნობეს კომიტ ტიტუსსა და ანტიოქიის პატრიარქ იოანეს, რომ ამგვარი გადაწყვეტილება უსათუოდ სახალხო მღელვარებას გამოიწვევდა (434 წ.). სარწმუნოებისადმი თავდადების, ღრმა განსწავლულობის, თავმდაბლობისა და ხალხზე უანგარო ზრუნვის გამო თეოდორიტე სიცოცხლის ბოლომდე „ანტიოქიელთა ბურჯი“ (ტორეი) და აქ მცხოვრებ ადამიანთა სიამაყე იყო.

1.3. ნესტორიანული მწვალებლობის წარმოშობის შემდეგ

428 წლიდან, ნესტორი კონსტანტინოპოლელის მიერ ცნება „ღვთისმშობლის“ უარყოფის შემდეგ, როდესაც მაცხოვრის ორი ბუნების შეერთების საკითხის გამო ერთმანეთს დაუპირისპირდნენ ალექსანდრიული და ანტიოქიური თეოლოგიური სკოლები კირილე ალექსანდრიელითა (412-444 წწ.) და იოანე ანტიოქიელით სათავეში, ანტიოქიური მხარის სახელით მიმოწერას თეოდორიტე აწარმოებდა. დაპირისპირების დასაწყისშივე თეოდორიტემ იოანე ანტიოქიელთან ერთად ნესტორს მისწერა თხოვნა, მიეღო „ღვთისმშობლის“ ცნება. მეორე მხრივ, იოანე ანტიოქიელის დავალებითვე, მან „დარღვევებით“ უპასუხა კირილე ალექსანდრიელის მიერ ნესტორისთვის გაგზავნილ 12 ანათემას („ანათემატიზმებს“) და ფორმულას „სიტყვა ღმერთის ერთი განხორციელებული ბუნება“ (Μία φύσις τοῦ Θεοῦ Λόγου σεσαρκωμένη), რომელშიც თეოდორიტე (და მთელი ანტიოქიური მხარე) ღვთაებრივი ბუნების ხორციელ შობას, ვნებას და სიკვდილს, ანუ აპოლინარიზმს, თეოპასხიზმს და ღვთაებრივი ბუნების ცვალების ქადაგებას კითხულობდა. თავად წმ. კირილე ამ ფორმულას იცნობდა ათანასე ალექსანდრიელის გამონათქვამად, ბუნებაში გულისხმობდა ჰიპოსტასს და, შესაბამისად, ანტიოქიელთა მიერ ორი ბუნების ქადაგება მაცხოვრის ორ ძედ განწვალებად მიაჩნდა. მაგრამ, როგორც სწორად მიხვდა თეოდორიტე, ფორმულა მართლაც აპოლინარისტული აღმოჩნდა, იგი უშუალოდ აპოლინარს ეკუთვნის და დასტურდება ფსევდო-ათანასე ალექსანდრიელის შრომებში: „Ad Jovianum“ და „De Incarnatione Dei Verbi“. 431 წელს წმ. კირილეს თავმჯდომარეობით III მსოფლიო კრებამ ანტიოქიელთა მხარის დაუსწრებლად განკვეთა ნესტორი კონსტანტინოპოლელი, რამაც ორი სკოლის დაპირისპირება გაამძაფრა. განხეთქილება მას შემდეგ დასრულდა, რაც წმ. კირილეს „მიგებებში“ მოცემული მრწამსი, რომელიც კირილე ალექსანდრიელმა საკუთარ „ანათემატიზმთა“ განსამარტავად გაუგზავნა ანტიოქიურ მხარეს, ანტიოქიურმა მხარემ, მასთან ერთად კი თეოდორიტემ, მართლმადიდებლურად ცნო, და იოანე ანტიოქიელმა ნესტორი შეაჩვენა (433 წ.). შედგენილი იქნა უნიის სიმბოლო. მის საფუძვლად იქცა მრწამსი, რომელიც ანტიოქიური მხარის რვა წარმომადგენელს იმპერატორისთვის ქალკედონში უნდა წარედგინა (431 წ.) და, ზოგი ვარაუდით, თეოდორიტეს კალამს ეკუთვნოდა. მხარეთა შერიგების შემდეგ, თეოდორიტე და წმ. კირილე მეგობრულ წერილებს სწერდნენ ერთმანეთს (433 წ.; ეპ. 83). მაგრამ შერიგება არ იყო სრული, რადგან ანტიოქიური სკოლის დიდი ნაწილი, რომელიც თვლიდა, რომ ნესტორი არ განაწვალებდა ორ ძედ ქრისტეს, ნესტორის შეჩვენების გამო იოანე ანტიოქიელს განუდგა. იოანემ დიდმოხელეებს მიმართა დახმარებისთვის და ზოგი ეპისკოპოსი გადააყენა. გადაყენებით დაემუქრნენ თეოდორიტესაც, თუ ნესტორს არ შეაჩვენებდა (434 წ.). ამ საკითხის თაობაზე თეოდორიტე შეხვდა იოანე ანტიოქიელს, რის შემდეგაც ნესტორის შეჩვენება თეოდორიტესთვის აღარ მოუთხოვიათ. წლების შემდეგ, თეოდორიტე სწერდა დიოსკორე ალექსანდრიელს: „ჩვენ რომ ორჯერ მოვაწერეთ ხელი ნესტორთან დაკავშირებულ ნეტარხსენებული იოანეს ნაწერებს, ჩვენი საკუთარი ხელებია მოწმე“ (ეპ. 83). ერთ-ერთი ხელმოწერა, როგორც ჩანს, სწორედ ამ ეტაპს მიეკუთვნება. სკოლები კიდევ ერთხელ დაუპირისპირდნენ ერთმანეთს, როდესაც წმ. კირილემ დიოდორე ტარსელის და თეოდორე მოფსუესტელის მოძღვრებები დაგმო, როგორც ნესტორის ერესის და მაცხოვრის ორ ძედ განწვალების საფუძველი (437 წ.). ამან განაახლა დაპირისპირება, რომლის დროსაც თეოდორიტემ, კვლავ იოანე ანტიოქიელის თხოვნით, დაწერა თხზულება „დიოდორესა და თეოდორესთვის“, სადაც დაწვრილებით განიხილა კირილე ალექსანდრიელის არგუმენტები. მხარეებმა მისწერეს იმპერატორს. იმპერატორმა კი აკრძალა „ყოველგვარი წამოწყება“ ეკლესიასთან ურთიერთობაში ყოფნისას გარდაცვლილ პირთა მიმართ და დაპირისპირება შეაჩერა.

1.4. მონოფიზიტური ერესის წინააღმდეგ

თეოდორიტე იყო პირველი თეოლოგი, რომელმაც მონოფიზიტური წვალების წარმოშობა შენიშნა. ამ საკითხთან დაკავშირებით მან დაწერა ნაშრომი „ერანისტი“ (447 წ.), სადაც დამაჯერებლად ამხილა და არგუმენტირებულად უარყო ახალი ერესი. ამან თეოდორიტე და ანტიოქიური სკოლა ამ წვალების შემოქმედ კონსტანტინოპოლის არქიმანდრიტ ევტიქისთან და წმ. კირილეს მემკვიდრე დიოსკორე ალექსანდრიელთან დააპირისპირა. ვინაიდან მონოფიზიტთათვის თეოდორიტესავით ღრმად განსწავლული თეოლოგი მეტად შემაწუხებელი იყო, მათ მოიპოვეს იმპერიული ედიქტი, რომლის თანახმადაც თეოდორიტეს აეკრძალა ეპარქიის დატოვება. ამ მიზეზით, იგი ვერ დაესწრო ვერც 448 წლის ნოემბრის სინოდს, ვერც 449 წლის „ყაჩაღთა კრებას“, მოწვეულს მონოფიზიტთა მიერ, რომელზეც ანტიოქიური მხარის თითქმის ყველა წარმომადგენელი გადააყენეს. დაუსწრებლად განკვეთეს თეოდორიტეც კირილე ალექსანდრიელთან დაპირისპირებისა და დიოდორე ტარსელისა და თეოდორე მოფსუესტელის დაცვის გამო, მის ნაშრომებს კი დაწვა მიუსაჯეს. როდესაც კრების შედეგები მისთვის ცნობილი გახდა, თეოდორიტე დაბრუნდა მონასტერში, საიდანაც თავისი მრწამსი მისწერა პაპ ლეონ I-ს და სთხოვდა პასუხს თავისი მართლმადიდებლობის შესახებ. მომდევნო წელს ბიზანტიის იმპერატორი გახდა მარკიანე, რომელმაც „ყაჩაღთა კრების“ მიერ გადაყენებულ-განკვეთილ პირებს დაუბრუნა ეპარქიები და IV მსოფლიო კრება მოიწვია (451 წ.). კრებაზე თეოდორიტე ბრალმდებლად უნდა წარმდგარიყო, მაგრამ იქ მისულს ნესტორის შეჩვენება მოსთხოვეს და არ შეიწყნარეს მისი წინადადება თავისი მრწამსის განხილვის შესახებ. მხოლოდ როდესაც თეოდორიტემ წარმოთქვა: „ანათემა ნესტორს და ყველას, ვინც არ აღიარებს ღვთისმშობლად წმ. ქალწულ მარიამს და ორ ძედ განჰყოფს ერთ მხოლოდშობილ ძეს“, იგი აღიარეს მართლმადიდებელ მოძღვრად (Acta, II.1.3, გვ. 9-10), აღუდგინეს ეპისკოპოსის პატივი, ხოლო მისი ეპ. 151 და უნიის მრწამსი კრების სიმბოლოში გამოიყენეს. კრების შემდეგ, 453 წელს, ლეონ I-მა მადლობა მისწერა თეოდორიტეს ეკლესიისთვის გაწეული დახმარების გამო და დახმარება სთხოვა ნესტორისა და ევტიქის ცდომილებათა ნაშთების წინააღმდეგ.

ბრძოლა თეოდორიტესთან მონოფიზიტებმა მისი გარდაცვალების შემდეგაც განაგრძეს. იაკობ სარუგელმა „ქრისტეს ორ ძედ განწვალების გამო“ შეაჩვენა ნესტორი, დიოდორე ტარსელი, თეოდორე მოფსუესტელი და თეოდორიტე (473 წ.), იმპერატორებმა ბასილისკოსმა (475-476 წწ.) და ზენონმა (482 წ.), ხოლო ანასტასი I-ის ზეობისას კონსტანტინოპოლის (499 წ.) და სიდონის სინოდებმა (512 წ.) დაგმეს ქალკედონის კრება, ნესტორის და ევტიქის წვალებები, დიოდორე ტარსელი, თეოდორე მოფსუესტელი, თეოდორიტე, იბა ედესელი და მათი თხზულებები. იუსტინიანე I-მა, მონოფიზიტთა შემოსარიგებლად და ეკლესიის გასაერთიანებლად, ედიქტით შეაჩვენა თეოდორე მოფსუესტელი და მისი ნაწერები, თეოდორიტეს კირილე ალექსანდრიელის საწინააღმდეგოდ დაწერილი ნაშრომები და იბა ედესელის ეპისტოლე (551 წ.), რაც შემდეგ გაიმეორა V მსოფლიო კრებამ (553 წ.), რომელმაც ანათემა გამოუცხადა თეოდორიტეს კირილე ალექსანდრიელის წინააღმდეგ დაწერილ შრომებს (XIII კანონი), მიუხედავად იმისა, რომ მათში არ დასტურდება ნესტორის შეცდომა და მაცხოვრის ორ ძედ განწვალების მოძღვრება. პაპმა გრიგოლ I-მა თეოდორიტეს დაგმობილ ნაშრომებს დაუმატა „ეკლესიის ისტორიაც“, იმ ბრალდებით, რომ ავტორი მასში თეოდორე მოფსუესტელს აქებდა და მრავალ სიცრუეს წერდა.

2 -თეოდორიტე კვირელის ნაშრომები

თეოდორიტე თავისი დროის ერთ-ერთი ყველაზე ერუდირებული და ღრმად განსწავლული მწერალია. იგი ბრწყინვალედ იცნობდა კლასიკურ ბერძნულ კულტურას, ფილოსოფიას, ქრისტიანულ მწერლობას, თეოლოგიას და დოგმატიკას. ეროვნებით სირიელი, თეოდორიტე უზადოდ ფლობდა სალიტერატურო ბერძნულს, რომლის სრულყოფილებას და სიწმინდეს უმაღლეს შეფასებას აძლევდა ფოტიოსი; იცოდა ლათინური და ზედაპირულად ებრაულიც; წერდა უბრალოდ და გასაგებად, როგორც პლუტარქე, და ელეგანტურად, როგორც პლატონი. მისი შრომები აღმოსავლურად ხატოვანი და მაღალმხატვრულია, მაგრამ ზომიერად, და სწორედ ამაშია ამ „მეორე ოქროპირის“ სტილის მშვენიერება. ისტორიულ ფაქტთა გადმოცემისას, თეოდორიტე ინარჩუნებს მიუკერძოებლობას, ბიბლიის ციტირებისას კი სიზუსტეს. დიალოგის დღეისათვის მიღებული სახე მწერლობაში თეოდორიტემ დაამკვიდრა: მან თავის ნაშრომ „ერანისტში“ ტექსტის მარცხნივ გაიტანა დიალოგის მონაწილე პირთა სახელები, რომლებიც ადრე ტექსტშივე იწერებოდა. ჯერ კიდევ ახალგაზრდა თეოდორიტეს მისმა ერუდიციამ და შრომებმა ისეთი სახელი მოუხვეჭეს, რომ იგი ოცდაათიოდე წლის ასაკში აკურთხეს ეპისკოპოსად.

თეოდორიტეს, როგორც თავად შენიშნავს, 40-მდე ნაშრომი ჰქონდა დაწერილი, თუმცა, V მსოფლიო კრებაზე მისი ზოგი (კერძოდ კი, კირილე ალექსანდრიელის საწინააღმდეგო) თხზულების დაგმობით მის დანარჩენ ნაწერებსაც მიადგა ჩრდილი და ჩვენამდე მხოლოდ მისმა 18-მა შრომამ მოაღწია, მათ შორის ეგზეგეტიკურმა, პოლემიკურმა, აპოლოგეტურმა, თუ სხვა შინაარსის ნამუშევრებმა. თეოდორიტემ თითქმის სრულად განმარტა ძველი აღთქმის წიგნები, ახალი აღთქმიდან კი პავლეს ეპისტოლეები და, სავარაუდოდ, ოთხთავიც. ითვლება, რომ მისი ბიბლიის განმარტებები საფუძვლიანობით, კარგი მეთოდითა და ფორმის სიცხადით აღემატება ძველი დროის მსგავსი ხასიათის ყველა თხზულებას. თეოდორიტეს პოლემიკური ნაშრომები უმეტესწილად ეხება ნესტორიანულ და მონოფიზიტურ წვალებებს და ქრისტეში ორი ბუნების შეერთების საკითხს („ანათემატიზმთა დარღვევები“, „პენტალოგოსი“, „უფლის განკაცებისთვის“, „ერანისტი“, „მწვალებლურ ზღაპრობათა კრებული“, „რამეთუ ერთი არის ძე უფალი ჩვენი იესო ქრისტე“, „დიოდორესა და თეოდორესთვის“, „კითხვები და პასუხები მართლმადიდებლებს“, „წმინდა და ცხოველმყოფელი სამების შესახებ“, „მრწამსი“), დაკარგულია მისი თხზულებები არიოზის, სპარსელ მოგვთა და სხვა მწვალებელთა წინააღმდეგ („მისტიკური წიგნი“, „არიანელთა და ევნომიანელთა წინააღმდეგ“, „მაკედონიანელთა წინააღმდეგ ანუ სულიწმიდას შესახებ“, „მარკიონის სილირწის მიმდევართა წინააღმდეგ“, „აპოლინარის სიცოფის შემტკბობელთა წინააღმდეგ“), აპოლოგეტურ შრომათაგან მოღწეულია „ელინურ სენთა მკურნალობა“, „ბედისწერის შესახებ“, ისტორიულთაგან - „ეკლესიის ისტორია“ და „ფილოთეონ ისტორია“ სირიელ ასკეტთა შესახებ, ქადაგება „საღმრთო სიყვარულის შესახებ“, „ქალწულობის შესახებ“, „სიტყვა თქმული ანტიოქიაში“, „კირილე ალექსანდრიელის წინააღმდეგ“. მისი 500-ზე მეტი წერილიდან შემორჩენილია 252 ეპისტოლე, ასევე, ორი ნაყალბევი წერილი: ეპ. 180 წმ. კირილეს გარდაცვალების შესახებ და ეპისტოლე სპორაკიოსის მიმართ.

V მსოფლიო კრების (553 წ.) XIII კანონით დაიგმო თეოდორიტეს ის თხზულებები, რომლებიც დაიწერა კირილე ალექსანდრიელის წინააღმდეგ, თუმცა კი, ამ კანონში მათ მწვალებლური არ ეწოდებათ. ესენია: „ანათემატიზმთა დარღვევები“, „პენტალოგოსი“, „ორი სიტყვა კირილე ალექსანდრიელის წინააღმდეგ“ და ეპისტოლეები ანდრეა სამოსატელისა და ნესტორის მიმართ (ეპ. 172). თეოდორიტეს დასახელებულ თხზულებათა შეჩვენება V მსოფლიო კრების აქტებში ამგვარად ჟღერს: „თუკი ვინმე დაიცავს თეოდორიტეს უწმინდურ ნაწერებს, რომლებიც მან გამოაქვეყნა ჭეშმარიტი სარწმუნოების, ეფესოს პირველი წმინდა სინოდის და წმინდა კირილესა და მისი „თორმეტთავეულის“ წინააღმდეგ, და ყველაფერს, რაც მან დაწერა უწმინდური თეოდორეს (მოფსუესტელის) და ნესტორის დასაცავად, და სხვებს, ვინც იზიარებენ იმავე შეხედულებას, რასაც ზემოხსენებული თეოდორე და ნესტორი, იცავენ რა მას და მათ უწმინდურობას, და შესაბამისად, უწოდებენ უწმინდურს ეკლესიის მასწავლებლებს, რომლებიც აღიარებენ ჰიპოსტასურ შეერთებას ღვთაებრივი ლოგოსისა ხორცთან, და არ შეაჩვენებენ ამ ნაწერებსა და მათ, ვისაც ჰქონდა და აქვს მსგავსი შეხედულებები, მეტიც, ვისაც დაუწერია ჭეშმარიტი სარწმუნოების, წმინდა კირილესა და მისი „თორმეტთავეულის“ წინააღმდეგ და დარჩა სიკვდილამდე ამგვარ უწმინდურობაში, ანათემა მას“ (Acta, 4.1, gv. 243-4). პაპმა გრიგოლ I-მა ამ ნაშრომებს დაუმატა და აკრძალულ წიგნთა სიაში შეიტანა მისი „ეკლესიის ისტორიაც“, იმ ბრალდებით, რომ ავტორი მასში თეოდორე მოფსუესტელს მეტისმეტად აქებდა და მრავალ სიცრუეს წერდა. ამასთან, პაპი „ეკლესიის ისტორიის“ ავტორად შეცდომით მიუთითებს სოძომენეს, რომლის „ეკლესიის ისტორიაშიც“ თეოდორე მოფსუესტელი ნახსენები არ არის.

3 -თეოდორიტე კვირელის ნაშრომთა თარგმანები და რეცეფცია საქართველოში

საქართველოში თეოდორიტეს მოღვაწეობისა და ნაშრომთა შესახებ ზუსტი ცნობები ჰქონდათ, თუმცა, ისევე, როგორც სხვა ქვეყნებში, მის მიმართ წინააღმდეგობრივი დამოკიდებულება აქაც ვლინდება. ძველი ქართული მწიგნობრული წრეებისათვის თეოდორიტე, ერთი მხრივ, არის „მამა მართლმადიდებლობისა“ (ეფრემ მცირე), „ჭეშმარიტი და უცთომელი თეოდორიტე, ანტიოქელი ფილოსოფოსი“ (ნიკოლოზ გულაბერისძე), მეორე მხრივ კი მის შრომებს ეჭვის თვალით უყურებენ და მკითხველს აფრთხილებენ, რომ მისი ზოგი თხზულება დაგმობილია. თეოდორიტეს ღვაწლის ყველაზე ადრეული და ზუსტი დახასიათება შესავლის სახით ერთვის „ფილოთეონ ისტორიის“ ეფრემ მცირისეულ თარგმანს. ეფრემი ვრცლად გადმოსცემს თეოდორიტეს შესახებ და წერს, რომ ის არის „წინამბრძოლი მართლმადიდებელთა კრებულისა... ძლიერებისათჳს სიტყუათა მისთაჲსა და ბრწყინვალებისათჳს ცხორებისა მისისა“, რომელსაც „წინააღდგომაჲ კჳრილესი შემწეობად ნისტორისსა შეურაცხეს“, მაგრამ „ყოველნი ქალკიდონისა კრებისა შემწყნარებელნი თევდორიტესცა შეიწყნარებენ და მხოლოდ თავთა მათ მის მიერ დაწერილთა წინააღსადგომელად კჳრილესსა შეაჩუენებენ და განაგდებენ, ხოლო სხუანი წერილნი მისნი დიდად წარჩინებულად და საზეპუროდ ჰქონან“. ეს სახელოვანი მთარგმნელი თავადაც ეყრდნობა თეოდორიტეს „ეკლესიის ისტორიას“ საქართველოს ეკლესიის ავტოკეფალიის დასაცავად და დასამტკიცებლად. ეფრემი „ფსალმუნთა განმარტებების“ კატენური კრებულის კოლოფონშიც ასხამს ხოტბას თეოდორიტეს ნაწერებს, მის ძველი აღთქმის და ფსალმუნთა განმარტებებს, მაგრამ, მიუხედავად ამგვარი დამოკიდებულებისა, „უეჭუელობისათჳს“ საკუთარი ნაშრომისა, თეოდორიტეს კირილე ალექსანდრიელთან კამათის გამო უთარგმნელად ტოვებს მათ, ხოლო თუ თარგმნის „ფილოთეონ ისტორიას“, მხოლოდ როგორც არადოგმატურ ნაშრომს. საგულისხმოა ისიც, რომ აქვე, „ფილოთეონ ისტორიის“ შესავალში, თეოდორიტეს შრომათა ღირსებისა და მნიშვნელობის საუკეთესო მცოდნე ეფრემი ცდილობს თანამედროვეთა თვალში „გაათეთროს“ თეოდორიტეს სახელი და აღნიშნავს, რომ თეოდორიტემ შეაჩვენა კირილე ალექსანდრიელის „ანათემატიზმთა“ წინააღმდეგ დაწერილი თავისი „დარღვევები“, რაც არასდროს მომხდარა.   

თეოდორიტეს შესახებ ცნობები დასტურდება არსენ იყალთოელის თარგმანებშიც, კერძოდ, „დოგმატიკონში“ დაცულ პამფილიოს იერუსალიმელის „თითოსახეთა თავთა“-ს XIV კითხვაში, რომლის მიზანია დაამტკიცოს, რომ ქალკედონის კრებამ თეოდორიტე მიიღო მხოლოდ მას შემდეგ, რაც მან შეაჩვენა ნესტორი და მისი მოძღვრება. ამ კითხვას მოსდევს თეოდორიტეს არაავთენტური „ეპისტოლე სპორაკიოსის მიმართ“ იმის დასამტკიცებლად, რომ „ფრიად სძულობდა მოძაგებულთა შჯულთა ნესტორისთა თეოდორიტე და ამისთჳს შეწყნარებულ იქმნა ხალკიდონისა კრებისა მიერ“. თეოდორიტეს უკავშირდება რამდენიმე მონაკვეთი ლეონტი ბიზანტიელის (სინამდვილეში, თეოდორე აბუკურას) ნაშრომში „თუ ვითარ სათანადო არს გულისჴმის-ყოფა საღვთოსა და გარეშისა ფილოსოფოსობისა სიტყუათა“. მასში თეოდორიტეს თხზულებათა დაგმობის ფაქტი განმარტებულია როგორც მონოფიზიტთა შემორიგებით ეკლესიის გაერთიანების სურვილი. ამ მონაკვეთების თარგმანი მიმართულია თეოდორიტეს სახელის რეაბილიტაციისაკენ ქართულ მწიგნობრულ წრეებში. აშკარაა, რომ ყველაზე განათლებული ქართველი მწიგნობრები აცნობიერებდნენ თეოდორიტეს ნაშრომთა მნიშვნელობას ქრისტიანული საზოგადოებისათვის.

თეოდორიტეს თხზულებათა დამოწმება არაერთგზის გვხვდება ქართველ მწიგნობართა ნაწერებში. არსენ იყალთოელს უთარგმნია იოანე დამასკელის „გარდამოცემა მართლისა სარწმუნოებისა“, სადაც დამოწმებულია მონაკვეთი თეოდორიტეს „მწვალებლურ ზღაპრობათა კრებულიდან“. თეოდორიტე დამოწმებულია ნიკოლოზ გულაბერისძის „საკითხავში სუეტის ცხოველისა“, თუმცა, არასწორად. არსენ ბერის (XII ს.) „ძეგლისწერაში“ ციტირებულია ეფრემ მცირის „უწყება“, მასთან ერთად კი თეოდორიტეს „ეკლესიის ისტორია“, მაგრამ თეოდორიტე, როგორც წყარო, დასახელებული არ არის. თეოდორიტეს შესახებ ცნობები გვხვდება ანტონ კათოლიკოსთანაც. იგი წერს ეფრემ მცირის მიერ ქართველთა მოქცევასთან დაკავშირებით თეოდორიტეს წყაროდ გამოყენების („წყობილსიტყვაობა“, სტრ. 746), ასევე, V მსოფლიო კრებაზე თეოდორიტეს ნაწერთა შეჩვენების შესახებ (სტრ. 94). თეოდორიტეს ახსენებენ მოსე ჯანაშვილი V მსოფლიო კრებასთან დაკავშირებით („თეოდორიტესი და იბას წიგნთაგან შეაჩვენეს ზოგიერთნი, ხოლო მათი პიროვნება შეუჩვენებლად დასტოვეს“), იოანე ბატონიშვილი „კალმასობაში“, სადაც მიუთითებს, რომ ეფრემ მცირემ „გარდმოიღო ქადაგება დიდისა თეოდორიტესი“, და ანტონ ცაგერელ-ჭყონდიდელი ქადაგებაში „აღსარებისათჳს“, რომელშიც იმოწმებს მონაკვეთს თეოდორიტეს თხზულებიდან.

რაც შეეხება თეოდორიტეს ნაშრომთა ქართულ ენაზე გადმოღებას, მათ მიმართ ინტერესი ადრეული ხანიდანვე ჩანს და დღემდე გრძელდება. უცნობ და ცნობილ მთარგმნელთა (ეფრემ მცირე, თეოფილე ხუცესმონაზონი, არსენ იყალთოელი) მიერ ძველ და თანამედროვე ქართულ ენაზე ნათარგმნია თეოდორიტეს არაერთი შრომა, ავთენტურიც და ნაყალბევიც, სხვადასხვა ენებიდან, უმთავრესად ბერძნული („ოქტატევქის განმარტებები“, „წინასწარმეტყველთა წიგნების განმარტებები“, „ფილოთეონ ისტორია“, „ეკლესიის ისტორია“, „სიტყუაჲ საღმრთოჲსა სიყუარულისათჳს“, ფრაგმენტულად ფსალმუნთა, „ქებათა ქების“, წინასწარმეტყველთა წიგნთა განმარტებები, „ელინურ სენთა მკურნალობა“, არაავთენტური „ეპისტოლე სპორაკიოსის მიმართ“, და სხვ.), ასევე, სირიული („იაკობ ნისიბელის ცხოვრება“, „საბა ასურის ცხოვრება“), სომხური (მსოფლიო კრებათა აქტებთან ერთად: „დარღვევები“, 17 ეპისტოლე, „სიტყუაჲ თქმული ხალკიდონს შინა“) და რუსული ენებიდან („ღვთისმოყვარეთა ისტორია“, არაავთენტური „გამოძიებისათჳს ყოვლისა საქმისა“).

„თეოდორიტე“ ნაკლებად გავრცელებულ სახელთა რიცხვს მიეკუთვნება. ამიტომაც საგულისხმოა მისი დადასტურება X ს.-ის საქართველოში. ტაოში, პარხლის ეკლესიაზე ამოკვეთილია ლაპიდარული წარწერა: „ქე შე თდრტ“(ანუ „ქრისტე, შეიწყალე თეოდორიტე“). საფიქრებელია, რომ ქართველ თეოდორიტეს სახელი ეწოდა სწორედ სახელოვანი თეოდორიტე კვირელის პატივსაცემად, რომელიც ამ სახელის მქონე ყველაზე ცნობილ მოღვაწესა და ისტორიულ პირს წარმოადგენს.

4 -ბიბლიოგრაფია

(ა) ტექსტების გამოცემები ბერძნულ ენაზე:

• Acta Conciliorum Oecumenicorum, ed. E. Schwartz, vol. 1.1.1/7, 2.1, Berolini et Lipsiae, 1914 ff.

• Fernández, M. N., Busto Saiz, J. R.: Theodoreti Cyrensis Quastiones in Reges et Paralipomena, Textos y Estudios “Cardenal Cisneros”, 32, Madrid: Instituto “Arias Montano” Consejo Superior de Investigationes Cientificas, 1984.

• Fernández, M. N., Saenz-Badillos, A.: Theodoreti Cyrensis Quaestiones in Octateuchum, Textos y Estudios “Cardenal Cisneros” 17, Madrid: Instituto “Arias Montano” Consejo Superior de Investigationes Cientificas, 1979.

• Montfaucon, B. D.: Bibliotheca Coisliniana, Paris, 1715.

• Patrologia Graeca, ed. J. P. Migne, vol. 80-84, Paris, 1860, 1864.

• Théodoret de Cyr: La Trinité et L’Incarnation, texte critique, introduction, traduction, notes et annexes par Jean-Noël Guinot, Sources Chrétiennes 574, 575, Paris: Les Editions du Cerf, 2015.

• Théodoret de Cyr: Histoire ecclésiastique, Introduction d’Annick Martin, traduction de Pierre Canivet, revue et annotée par J. Bouffartigue, A. Martin, L. Pietri et F. Thélamon, Sources Chrétiennes 501, 530, Paris: Les Editions du Cerf, 2006, 2009.

• Theodoret of Cyrus: The Questions on the Octateuch, Greek text revised by John F. Petruccione, English translation with introduction and commentary by Robert C. Hill, The Library of Early Christianity 1-2, Washington, D.C.: The Catholic University of America Press, 2007.

• Theodoret: Kirchengeschichte, herausgegeben von Léon Parmentier, zweite Auflage bearbeitet von Felix Scheidweiler (Die Griechischen Christlichen Schriftsteller 44), Berlin: Academie Verlag, 1954.

• Théodoret de Cyr: Correspondance, 4 vols. (Codex Patmensis I-LII, Collectio Sirmondiana 1-95, 96-147, Collectiones conciliaires 1-36), ed. Y. Azéma, Sources Chrétiennes 40 (Paris: Les Editions du Cerf, 1955, 1982), 98 (1964), 111 (1965), 429 (1998).

• Théodoret de Cyr: Commentaire sur Isaïe, Texte critique, traduction et notes par Jean-Noël Guinot. Sources Chrétiennes 276 (Paris: Les Editions du Cerf, 1980), 295 (1982), 315 (1984).

• Théodoret de Cyr: Histoire des Moines de Syrie, Introduction, texte critique, traduction, notes par P. Canivet, A. Leroy-Molinghen, Sources Chrétiennes 234, 257, Paris: Les Editions du Cerf, 1977, 1979.

• Theodoret of Cyrus: Eranistes, critical text and prolegomena by Gerard H. Ettlinger, Oxford: Clarendon Press, 1975.

• Théodoret de Cyr: Thérapeutique des Maladies Helléniques, texte critique, introduction, traduction et notes de Pierre Canivet, Sources Chrétiennes 57.1, 57.2, Paris: Les Editions du Cerf, 1958.

• Théodoret de Cyr: Discours sur la Providence, traduction avec introduction et notes par Yvan Azéma, Paris: Les Belles Lettres, 1954.

(ბ) ძველ ქართულ თარგმანთა გამოცემები:

• აბულაძე, ი.: ქართული და სომხური ლიტერატურული ურთიერთობა IX-X საუკუნეებში, თბილისი: საქართველოს სსრ მეცნიერებათა აკადემიის გამომცემლობა, 1944 წ., გვ. 148-175 [„ფსალმუნთა განმარტება“, სათაურით „თარგმანებაჲ დავითის ფსალმუნებისაჲ“].

• ინწკირველი, დ.: მიქეას წინასწარმეტყველების გელათური კატენები, თბილისი, 2007 წ.

• შატბერდის კრებული X საუკუნისა, გამოსაცემად მოამზადეს ბ. გიგინეიშვილმა და ელ. გიუნაშვილმა, ძველი ქართული მწერლობის ძეგლები I, თბილისი: „მეცნიერება“, 1979 წ. [„ფსალმუნთა განმარტება“, სათაურით „თარგმანებაჲ დავითის ფსალმუნებისაჲ“ (366-423) და „იაკობ ნისიბელის ცხოვრება“, სათაურით „ცხორებაჲ და განგებაჲ წმიდისა იაკობისი, რომელი ებისკოპოს იქმნა ქალაქსა ნასიბინს“ (356-364)].

• ჩანტლაძე, ა.: ანტინესტორიანული ტრაქტატები არსენ ვაჩეს ძის „დოგმატიკონში“, თბილისი: „თბილისის უნივერსიტეტის გამომცემლობა“, 1997 წ., გვ. 178-180 [„თევდორიტესი სპორაკიონის მიმართთაგან“].

• ჯანაშია, ს.: „ცხორებაჲ საბა ასურისაჲ“, იხ.: არილი, ტფილისის უნივერსიტეტის რექტორის, პროფესორ ივანე ჯავახიშვილისადმი, მისი სამეცნიერო მოღვაწეობის 25 წლის თავზე (1900-1925) მიძღვნილი კრებული, ტფილისი, 1925 წ., გვ. 4-21 (გადაბეჭდილია: ს. ჯანაშია, შრომები, ტ. III, თბილისი: „მეცნიერება“, 1959 წ., გვ. 160-180).

• ჯუღელი, ვ.: ნეტარი თეოდორიტე კვირელი, 2 ტ., თბილისი: „ლოგოსი“, 2008 წ., 2011 წ. [შეიცავს ვრცელ გამოკვლევასა და თეოდორიტე კვირელის ნაშრომთა ძველ ქართულ თარგმანებს].

(გ) ძველ ქართულ თარგმანთა ფრაგმენტების გამოცემები:

• გელათური ბიბლიის კატენები, გამოსაცემად მოამზადეს და სქოლიოები დაურთეს ბაქარ გიგინეიშვილმა და გიორგი თოდუამ, რედ. ედიშერ ჭელიძე, თბილისი: „ახალი ივირონი“, 2011 წ.

• გეორგიკა, ბიზანტიელი მწერლების ცნობები საქართველოს შესახებ, ტ. I, ტექსტები ქართული თარგმანითურთ გამოსცეს და განმარტებები დაურთეს ალექსანდრე გამყრელიძემ და სიმონ ყაუხჩიშვილმა, თბილისი: „საქართველოს სსრ მეცნიერებათა აკადემიის გამომცემლობა“, 1961 წ., გვ. 208-228.

• ეფრემ მცირე, უწყებაჲ მიზეზსა ქართველთა მოქცევისასა, თუ რომელთა წიგნთა შინა მოიჴსენების, ტექსტი გამოსცა, შესავალი და ლექსიკონ-საძიებლები დაურთო თ. ბრეგაძემ, თბილისი: „საქართველოს სსრ მეცნიერებათა აკადემიის გამომცემლობა“, 1959 წ., გვ. 4-8.

• თაყაიშვილი ექვთიმე, ახალი ვარიანტი წმინდა ნინოს ცხოვრებისა ანუ მეორე ნაწილი ქართლის მოქცევისა, ტფილისი: „ქართველთა შორის წერა-კითხვის გამავრცელებელი საზოგადოების გამოცემა“, xxxix-xliii, 1891 წ.

• ჟორდანია თედო, ქრონიკები და სხვა მასალა საქართველოს ისტორიისა, ტ. I, II, ტფილისი: „სტამბა მ. შარაძისა“, 1892, 1897 წწ.

• სიტყუანი ფსალმუნთანი შემოკლებით თარგმანთაგან გამოკრებულნი მრავალთა წიგნთაგან, უძველეს ხელნაწერთა მიხედვით გამოსაცემად მოამზადა ნინო დობორჯგინიძემ, რედ. მზექალა შანიძე, 2 ტ., თბილისი: გ. აროშვილი, ზ. აროშვილი, 1996 წ.

(დ) თანამედროვე ქართულ თარგმანთა გამოცემები:

• თეოდორიტე კვირელი: საღმრთო დოგმატების შემოკლებული გადმოცემა, თარგმნა ვლადიმერ ჩხიკვაძემ, რედ. ირაკლი ორჟონია, თბილისი: „წიგნიერი“, 2014 წ.

• თეოდორიტე კვირელი: პრაქტიკული სათნოების შესახებ (ელინურ სენთა მკურნალობა, თ. 12, ძველი ბერძნულიდან თარგმნა ვ. ჯუღელმა), იხ.: ჯუღელი, ვ.: ნეტარი თეოდორიტე კვირელი, 2 ტ., თბილისი: „ლოგოსი“, 2011 წ., გვ. 626-637.

• თეოდორიტე კვირელი: საეკლესიო ისტორია, ძველბერძნულიდან თარგმნა, შესავალი და შენიშვნები დაურთო ზურაბ ჯაშმა, რედ. დეკანოზი მაქსიმე ჭანტურია, მოსკოვის წმ. გიორგის სახელობის ქართული ეკლესია, თბილისი: „ახალი ივირონი“, 2008 წ.

• თეოდორიტე კირიელი: ღვთისმოყვარეთა ისტორია, მთარგმნელი ნ. ტატიშვილი, თბილისი: „წილკნის ეპარქიის გამოცემა“, 2003 წ.

• თეოდორიტე კვირელი: ქებაჲ ქებათაჲ-ს განმარტება, იხ. ბიზანტიური მწერლობის ქრესტომათია, ტ. I, თბილისი, 1994 წ., გვ. 176-182.

(ე) გამოყენებული გამოკვლევები და ლიტერატურა:

• ანტონ ჭყონდიდელი: ქადაგებანი, რედ. თ. ჟორდანია, ქუთაისი: „სტამბა „მეურნის“ რედ. (ილია მ. ჭყონიასი)“, 1898 წ.

• იოანე ბატონიშვილი: კალმასობა, ტ. II, თბილისი: „სახელგამი“, 1948 წ.

• (წმ.) იოანე დამასკელი, მართლმადიდებლური სარწმუნოების ზედმიწევნითი გადმოცემა, ძველი ბერძნულიდან თარგმნა ე. ჭელიძემ, ტომის რედ. ნ. მელიქიშვილი, თბილისი: „თბილისის სასულიერო აკადემიის გამომცემლობა“, 2000 წ.

• კაზარიანი, ი.: ნეტარი თეოდორიტე კვირელის შესახებ, ერთი არაავთენტური წერილის შესახებ, რომელიც ნეტ. თეოდორიტე კვირელის სახელით, V მსოფლიო კრებაზე წაიკითხეს, წმინდა პავლე მოციქულის სახელობის მართლმადიდებლური ღვთისმეტყველების ცენტრი, იხ.: http://www.orthodoxtheology.ge/teodoritekvireli/?fbclid=IwAR2qt89Gd-gduVoRTYTkrsW46zzZ4b0-UaJ0XSJjOCITtRYMFdBfgFJtrEQ#more-8580, (27.08.2021, 12:03).

• კეკელიძე, კ.: თარგმანებაჲ ეკლესიასტისაჲ მიტროფანე ზმჳრნელ მიტროპოლიტისაჲ, ტფილისი, 1920 წ.

• მახარაშვილი, ს.: თეოფილე ხუცესმონაზონი (შემოქმედებითი პორტრეტი), თბილისი: „მეცნიერება“, 2002 წ., გვ. 166-175 (თავი: „ეპიფანე კვიპრელის „ოთხმეოცთა წვალებათათჳს“ და თეოდორიტე კვირელის „აღსარებაჲს“ ქართული თარგმანები“).

• მიმინოშვილი, რ.: იოანე დამასკელის „გარდამოცემის“ ქართული თარგმანები, თბილისი: „მეცნიერება“, 2006 წ.

• ოღაძე, კ.: თეოდორიტე კვირელის სახელით ცნობილი ერთი დოგმატიკური ძეგლი, ამირანი, კავკასიოლოგიის საერთაშორისო სამეცნიერო-კვლევითი საზოგადოებრივი ინსტიტუტის მოამბე 8, 2003 წ., გვ. 190-195.

• საბინინი, გ. (მ.):, საქართველოს სამოთხე, პეტერბურღი: Типография Императорской Академии Наук, 1882 წ.

• შანიძე, მ.: შესავალი ეფრემ მცირის ფსალმუნთა თარგმანებისა, თსუ ძველი ქართული ენის კათედრის შრომები 11, 1968 წ., გვ. 77-122.

• ცხოვრება წმიდა ნინოსი შედგენილი დიდის არსენი ქართლის კათალიკოზის მიერ X საუკუნეში, დაბეჭდილი მღ. პ. კარბელაშვილის რედაქციით და ბოლოთქმით, თფილისი: „გამოცემა საეკლესიო მუზეუმისა N10“, 1903 წ.

• ჭელიძე, ე.: ქრისტიანული ლიტერატურის ისტორია, გადაცემა N 348, საუბრის თემა: „წმ. კირილე ალექსანდრიელი და წმ. თეოდორიტე კვირელი“, საქართველოს საპატრიარქოს რადიო, იხ.: https://www.youtube.com/watch?v=wfpkE0yqIyg (01.08.2021, 13:13).

• ჭელიძე, ე.: ქრისტიანული ლიტერატურის ისტორია, გადაცემა N 356. საუბრის თემა: „წმ. თეოდორიტე კვირელი“, საქართველოს საპატრიარქოს რადიო, 10.06.2013, იხ.: https://www.youtube.com/watch?v=zTHzsXT0O5A (10.06.2013); საუბრის წერილობითი ჩანაწერისათვის იხ.: http://library.church.ge/index.php?option=com_content&view=article&id=593%3A2016-04-11-12-46-13&catid=54%3A2016-03-23-07-24-06&Itemid=73&lang=ka (01.08.2021, 13:14).

• ჭელიძე, ე.: წმ. კირილე ალექსანდრიელის პაექრობის შესახებ თეოდორიტე კვირელთან, იხ.: ე. ჭელიძე, საეკლესიო დოგმატიკა და ერესები, თბილისი, 2016 წ., გვ. 352-359, 523-528, ონლაინ იხ. http://library.church.ge/index.php?option=com_content&view=article&id=785%3A2018-01-17-15-49-25&catid=49%3A2010-12-12-19-59-31&Itemid=69&lang=ka (01.08.2021, 13:16).

• ჯანაშვილი, მ.: ისტორია მართლ-მადიდებელ ეკკლესიისა, ტფილისი: „სტამბა მ. ვართანოვისა“, 1889 წ.

• ჯუღელი, ვ.: ანტიკურისა და ქრისტიანულის სინთეზი თეოდორიტე კვირელის ფილოთეონ ისტორიაში და ეფრემ მცირის თარგმანი, ბიზანტინოლოგია საქართველოში, ეძღვნება აკადემიკოს სიმონ ყაუხჩიშვილის ხსოვნას, თბილისი: „ლოგოსი“, 2007 წ., გვ. 574-588.

• ჯუღელი, ვ.: ნეტარი თეოდორიტე კვირელი, 2 ტომ., თბილისი: „ლოგოსი“, 2008, 2011 წწ.

• Abramowski, L.: Reste von Theodorets Apologie für Diodor und Theodor bei Facundus, Studia Patristica I (Texte und Untersuchungen, Bd. 63), Berlin, 1957.

• D’Alès, N. N.: “La Lettre de Théodoret aux Moines d’Orient”, Ephemerides Theologique Lovaniensis 8, 1931, pp. 413-421.

• Bardenhewer, O.: Geschichte der Altkirchlichen Literatur, Bd. IV, München, 1924.

• Bardy, G.: Littérature Grecque Chrétienne, Bibliothèque Catholique des Sciences Religieuses, Paris: Bloud et Gay Librairie, 1928.

• Brok, M.: “Le Livre contre les Mages de Théodoret de Cyr”, Melanges de Science Religieuse 10, 1953, pp. 181-194.

• Brok, M.: “Touchant la Date du Commentaire sur le Psautier de Théodoret de Cyr”, Revue d'Histoire Ecclésiastique 44, 1949, pp. 552-556.

• Brok, M.: “Un Soi-disant Fragment du ‘Traite contre les Juifs’ de Théodoret de Cyr”, Revue d'Histoire Ecclésiastique 45/3-4, 1950, pp. 487-507.

• Camelot T.: “De Nestorius à Eutichès. L’Opposition de Deux Christologies”, Das Konzil von Chalkedon, Geschichte und Gegenwart, ed. A. Grillmeier, H.Bacht, vol. I, Würzburg: Echter-Verlag, 1951.

• Canet, L.: “Pour l’édition de S. Jean Chrysostome Λόγοι κατὰ Ἰουδαίων et de Théodoret ῾Υπόμνημα εἰς Δανιήλ”, Mélanges d’Archéologie et d’Histoire 34, 1914, 167-190.

• Canivet, P.: Le Monachisme Syrien selon Théodoret de Cyr, Théologie Historique 42, Paris: Beauchesne, 1977.

• Canivet, P.: Le Περὶ ἀγάπης de Théodoret de Cyr, postface de l’Histoire Philothee, Studia Patristica 7 (Texte und Untersuchungen, Bd. 92), Berlin: Akademie Verlag, 1966.

• Canivet, P.: “Théodoret de Cyr”, New Catholic Encyclopedia XIV, New York: McGraw-Hill Book Company, 1967, 20-22.

• Canivet, P.: “Theodoret et le Messalianisme”, Revue Mabillon 51, 1961, pp. 26-34.

• Cavalcanti, E.: “Theodoret of Cyrrhus”, Encyclopedia of the Early Church II, ed. A. de Berardino, Cambridge, 1997, pp. 827-828.

• Chesnut Glenn F.: “The Date of Composition of Theodoret's Church History”, Vigiliae Christianae 35, 1981, pp. 245-252.

• Clayton P. B. Jr.: The Christology of Theodoret of Cyrus: Antiochene Christology from the Council of Ephesus (431) to the Council of Chalcedon (451), Oxford/NY: Oxford Early Christian Studies, Oxford University Press, 2007.

• Clavis Patrum Graecorum, cura et studio Mauritii Geerard, vol. III, Turnhout: Brepols, 1979, NN 6200-6288.

• Crego, P.: A translation of and commentary on Theodoret of Cyrus’ Ἑλληνικῶν Θεραπευτικὴ Παθημάτων (Graecarum Affectionem Curatio) book 5: Περὶ φύσεως ἀνθρώπου (On Human Nature), A Dissertation submitted in partial fulfillment of the requirements for the degree of Doctor of Philosophy in Boston College Graduate School of Arts and Sciences, Department of Theology, 1993.

• Croke, B.: “Dating Theodoret's Church History and Commentary on the Psalms”, Byzantion 64, 1984, 59-74; repr.: Croke, B., Christian Chronicles and Byzantine History, 5th-6th Centuries, Ashgate, Aldershot, Hampshire, Great Britain: Variorum, 1992, n. VII.

• Devos, P.: “La Structure de l’Histoire Philothée de Théodoret de Cyr. Le Nombre de Chapitres”, Analecta Bollandiana 97, 1979, 319-335.

• Devreesse, R.: Les Anciens Commentateurs Grecs de l'Octateuque et des Rois (Fragments tires des Chaînes), Citta del Vaticano: Biblioteca Apostolica Vaticana, 1959.

• Doran, R.: The Lives of Simeon Stylites, Cistercian Studies 112, Kalamazoo, Michigan: Cistercian Publications, 1992.

• Ehrhard, A.: Die Cyrill von Alexandrien Zugeschriebene Schrift Περὶ τῆς τοῦ Κυρίου ἐνανθρωπήσεως, ein Werk des Theodoret von Cyrus, Diss. Tübingen, 1888.

• Fernández-Marcos N.: “La Edition de las ‘Quaestiones in Reges et Paralipomena’ de Theodoreto”, Sefarad, Rivista del Instituto Arias Montano de Estudios Hebraicos, Sefardies y de Oriente Proximo 40, fasc. 2, Madrid, 1980.

• Festa, N.: “Lo Stilo di Teodoreto nella Terapia”, Rendiconti della Reale Accademia Nationale dei Lincei, Classe di Scienze Morali, Storiche e Filologiche, Rome, VI ser. 4, 1928, pp. 584-588.

• Fives R. D. C.: The Use of the Optative Mood in the Works of Theodoret, Bishop of Cyrus, Washington: The Catholic university of America, 1937.

• Garitte, G.: “Vies Géorgiennes de S. Syméon Stylite L’Ancien et de S.Éphrem”, Corpus Scriptorum Christianorum Orientalium 171, t. 7, Louvain: Imprimerie Orientaliste L. Durbecq, 1957.

• Gaşpar, C.: Theodoret of Cyrrhus and the Glory of the Syrian Ascetics: Epic Terminology in Hagiographic Contexts, Études d’Histoire des Religions 4, fasc. 1-2, 2000, 211-240; fasc. 3, 2000, pp. 151-178.

• Gribomont, J.: “Théodoret et les Vies des Peres”, Rivista di Storia e Litteratura Religiosa 17/1, 1981, pp. 45-48.

• Griffith S. H.: “Julian Saba, 'Father of the Monks' of Syria”, Journal of Early Christian Studies 2/2, 1994, pp. 185-216.

• Guinot, J.-N.: L’Exégèse de Théodoret de Cyr, Paris: Beauchesne, 1995.

• Hahn, I.: “Theodoretus Cyrus und die Frühbyzantinische Besteuerung”, Acta Antiqua Academiae Scientiarum Hungaricae 10, fasc. 1-3, 1962, pp. 123-130.

• Honigmann, E.: “Theodoret of Cyrus and Basil of Seleucia, the Time of their Death”, Patristic Studies (Studi e Testi 173), Citta del Vaticano: Biblioteca Apostolica Vaticana, 1953.

• Horn, C.: “James of Cyrrhestica, a Disciple of St. Maron”, Journal of Maronite Studies 2/1, January, 1998.

• Hourani, G.: “Domnina: A Female Disciple of Saint Maron”, Journal of Maronite Studies 1/4, 1997.

• Jackson, B.: “The Life and Writings of the Blessed Theodoretus, Bishop of Cyrus”, NPNF 2, vol. III, ed. P. Schaff, H. Wace, Peabody, Massachusets: Hendrickson Publishers, 1995 (repr. Christian Literature Publ. Co., 1890).

• Jüssen, K.: “Die Christologie des Theodoret von Cyrus nach seinem neuveröffentlichen Isaiaskommentar”, Theologie und Glaube 27, 1935, 438-452.

• Kolz, A.: Der Deuteronomiumkommentar des Theodoret von Kyros, Österreichische Biblische Studien, N.Y.: Peter Lang Publishing, 2002.

• Krüger, D.: “Typological figuration in Theodoret of Cyrrhus’ Religious History and the art of postbiblical narrative”, Journal of Early Christian Studies 5/3, 1997, 393-419.

• Lebon, J.: “Restitutions à Théodoret de Cyr”, Revue d'Histoire Ecclésiastique 26, 1930, 523-550.

• Leroy-Molinghen, A.: “Les Manuscrits de l’Histoire Philotheé ”, Byzantion 34, 1964, pp. 27-47.

• Lietzmann, H.: Apollinaris von Laodicea und seine Schule, vol. I, Tübingen: J. C. B. Mohr, 1904.

• Lietzmann, H.: Das Leben des Heiligen Symeon Stylites (Texte und Untersuchungen 32/4), Leipzig, 1908.

• Lim, R.: “Theodoret of Cyrus and the Speakers in Greek Dialogues”, The Journal of Hellenic Studies 111, 1991, pp. 181-182.

• Mandac, M.: “L’Union Christologique dans les Oeuvres de Théodoret Antérieures au Concile d’Éphese”, Extrait du Ephemerides Theologicae Lovaniensis 47, fasc. I, 1971, pp. 64-96.

• Mazzarino, C. d.: La dottrina di Teodoreto di Ciro sull'unione ipostatica delle due nature in Cristo, Roma: Libreria Pontificia Federico Pustet, 1941.

• McCollough, C. T.: “Theodoret of Cyrus as Biblical Interpreter and the Presence of Judaism in the Later Roman Empire”, Studia Patristica 18/1, 1985, pp. 327-334.

• Nautin, P.: “La valeur des lemmes dans l’Éranistes de Théodoret”, Revue d'Histoire Ecclésiastique 46/3-4, 1951, pp. 681-683.

• Opitz, H.-G.: “Theodoretos”, Paulys Real-Encyklopädie der Classischen Altertums-Wissenschaft, ed. G. Wissowa, W. Kroll, Reihe, 5A:2, 1934, pp. 1791-1801.

• Outtier, B.: “La Version Armeniénne du Commentaire des Psaumes de Théodoret. Premier Bilan”, Revue des Études Armeniénnes 12, 1977, pp. 169-180.

• Outtier, B.: “Une page des relations byzantino-arméniennes: La réception des œuvres de Théodoret de Cyr en Arménie”, L’Arménie et Byzance, Histoire et Culture, Byzantina Sorbonenaia 12, Paris: Publications de la Sorbonne, 1996, pp. 181-186.

• Pásztori-Kupán, I.: Theodoret of Cyrus, The Early Church Fathers, London - New York: Routledge, 2006.

• Peeters, P.: “La Légende de Saint Jacques de Nisibe”, Analecta Bollandiana 38, 1920, pp. 285-373.

• Peeters, P.: “Syméon Stylite et ses Premiers Biographes”, Le Tréfonds Oriental de l’Hagiographie Byzantine (Subsidia Hagiographica 26), Bruxelles: Société des Bollandistes, 1950.

• Perhai, R. J.: Antiochene Theoria in the Writings of Theodore of Mopsuestia and Theodoret of Cyrus, Minneapolis, Minnesota: Fortress Press, 2015.

• Petit, F.: “La Tradition de Théodoret de Cyr dans les Chaînes sur la Genese”. Le Museon 92, 1979, pp. 281-286.

• Places, É. d.: “Le Platon de Théodoret. Les Citations des Lois et de l’Épinomis”, Revue des Études Grecques 63, 1955, pp. 171-184.

• Price, R.: “Theodoret of Cyrrhus: A History of the Monks of Syria”, Cistercian Studies 88, Kalamazoo, Michigan, 1985.

• Pusey, P. E.: Sancti patris nostri Cyrilli Archiepiscopi Alexandrini Epistolae tres oecumenicae, Libri quinque contra Nestorium, XII capitum explanatio, XII capitum defensio utraque, Scholia de incarnatione Unigeniti, Oxford, 1875.

• Quasten, J.: Patrology, vol. III, “The Golden Age of Greek Patristic Literature”, Christian Classics, Westminster, Maryland, 1992, pp. 536-554.

• Raeder, J.: “Analecta Theodoretiana”, Rheinisches Museum für Philologie N.F. 57, 1902, 449-459.

• Richard, M.: “L’Activité Littéraire de Théodoret avant le Concile d'Éphèse”, Revue des Sciences Philosophiques et Théologiques 24, 1935, 83-106; repr. M. Richard, Opera Minora, vol. II, n. 45, Turnhout: Brepols; Leuven: University Press, 1976.

• Richard, M.: “La Lettre de Théodoret à Jean d'Égées”, Revue des Sciences Philosophiques et Théologiques 30, 1941-1942, pp. 415-423; repr. M. Richard, Opera Minora, vol. II, n. 48, Turnhout: Brepols; Leuven: University Press, 1976.

• Richard, M.: “Les citations de Théodoret conservées dans la chaine de Nicétas sur l'évangile selon saint Luc”, Revue Biblique 43, 1934, 88-96; repr. M. Richard, Opera Minora, vol. I, n. 43, Turnhout: Brepols; Leuven: University Press, 1976.

• Richard, M.: “Notes sur l'évolution doctrinale de Théodoret”, Revue des Sciences Philosophiques et Théologiques 25, 1936, 459-481, repr. M. Richard, Opera Minora, vol. I, n. 2, Turnhout: Brepols; Leuven: University Press, 1976.

• Richard, M.: “Theodoret, Jean d’Antioche et les moines d’Orient”, Melanges de Science Religieuse 3, 1946, pp. 147-156, repr.: M. Richard, Opera Minora, vol. II, n. 47, Turnhout: Brepols; Leuven: University Press, 1976.

• Richard, M.: “Un écrit de Théodoret sur l’unite du Christ après l’Incarnation”, Revue des Sciences Religieuse 14, 1934, 34-61, repr. M. Richard, Opera Minora, vol. II, n. 47, Turnhout: Brepols; Leuven: University Press, 1976.

• Sacrorum Conciliorum nova et amplissima collectio, ed. Giovanni Domenico Mansi, T. IV, Florentiae, 1760.

• Saltet, L.: “Les sources de l’Éranistès de Théodoret”, Revue d'Histoire Ecclesiastique 6, 1905, pp. 289-303, 513-536, 741-754.

• Schissel, O.: “Die προθεωρία des Theodoretos von Kyrrhos zur Ἑλληνικῶν Θεραπευτικὴ Παθημάτων”, Bizantinische Zeitschrift 30, 1930, pp. 18-22.

• Schor, A. M.: Theodoret's people. Social Networks and Religious Conflict in Late Roman Syria, Transformation of the Classical Heritage 48, Berkeley, Los Angeles, London: University of California Press, 2011.

• Schulte, J.: Theodoret von Cyrus als Apologet, Theologische Studien der Leo-Gesellschaf 10, Verlag von Mayer and Co., Vienna, 1904.

• Schwartz, E.: “Zur Schriftstellerei Theodorets”, Sitzungsberichte der Bayerischen Akademie I, Phil.-Hist. Klasse, 1922, pp. 30-40.

• Sellers, R. V.: The Council of Chalcedon: A Historical and Doctrinal Survey, London: SPCK, 1953.

• Simonetti, M.: “Teodoreto e Origene sul Cantico dei Cantici”, Letterature Comparate. Problemi e Metodo (Studi in onore di E. Paratore), Bologna, 1981.

• Siniossoglou, N.: Plato and Theodoret: The Christian Appropriation of Platonic Philosophy and the Hellenic Intellectual Resistance, Cambridge: Cambridge University Press, 2008.

• Siquans, A.: Der Deuteronomiumkommentar des Theodoret von Kyros (Österreichische Biblische Studien, Bd. 19), Frankfurt am Main: Peter Lang, 2002.

• Siquans, A.: “Theodoret von Kyros als Ausleger des Deuteronomiums”, Das Deuteronomium, ed. by G. Braulik (Österreichische Biblische Studien, Bd. 23), Frankfurt am Main: Peter Lang, 2003, S. 343-360.

• Thierry, A.: Recits de l’Histoire Romaine au Ve siecle. Nestorius et Eutichès. Les Grandes Hérésies du V siècle, Paris: Librarie Academique, 1878.

• Torrey, C. C.: The Letters of Symeon the Stylite, Journal of the American Oriental Society 20, 1899, pp. 253-276, 269.

• Venables, E.: “Theodoretus”, A Dictionary of Christian Biography, Literature, Sects and Doctrines,during the First Eight Centuries, ed. W. Smith, H. Wace, vol. IV, London: John Murray, Ams. Press, 1887, pp. 904-919.

• Vööbus, A.: History of asceticism in the Syrian Orient, vol. I, “The Origin of Asceticism, Early Monasticism in Persia”, Corpus Scriptorum Christianorum Orientalium 184, subs. 14, Louvain: Secrétariat du CorpusSCO, 1958; vol. II, “Early Monasticism in Mesopotamia and Syria”, Corpus Scriptorum Christianorum Orientalium 197, subs. 17, Louvain: Secrétariat du CorpusSCO, 1960.

• Weaver, J.: Theodoret of Cyrus on Romans 11:26: Recovering an Early Christian Elijah Redivivus Tradition, New York: Peter Lang Publishing, 2007.

• Глубоковский, Н.: Блаженный Феодорит, Епископ Киррский, 2ტომ., Москва, 1890.

• Гумилевский, Филарет (архиепископ): Историческое учение об отцах Церкви, т. 3, СПБ, 1882, сс. 90-102.

• Функ, Ф.: История Христианской Церкви, Москва: Типография т-ва И.Д. Сытина, 1911.