დავით გურამიშვილი

1 -მოკლე ბიოგრაფია

დავით გურამიშვილი დაიბადა 1705 წელს სოფელ გორის უბანში (საგურამოს თემი). მან სიჭაბუკე თავის მამულში, საგურამოში გაატარა, შემდეგ კი მისი ცხოვრება ტრაგიკულად წარიმართა. დაახლოებით 1727-1728 წლებში იგი ლეკებმა დაატყვევეს. გურამიშვილი ტყვეობიდან გაიპარა და თავი შეაფარა თერგის პირას მცხოვრებ რუს მოსახლეობას. 1729 წელს იგი ჩავიდა მოსკოვში, სადაც ვახტანგ VI-მ მას ჯაბადარბაშის თანამდებობა უბოძა. გურამიშვილი აქ ინტენსიურ კულტურულ საქმიანობას ეწეოდა. მოგვიანებით, გურამიშვილის ბედი მჭიდროდ დაუკავშირდა უკრაინასა და ქართველ ჰუსართა პოლკს. მან სამხრეთ უკრაინაში მამული მიიღო. 1738-1760 წლებში გურამიშვილი მონაწილეობდა რუსეთის ლაშქრობებში ოსმალეთის, შვედეთისა და პრუსიის წინააღმდეგ, სადაც თავი ისახელა სიმამაცით. მძიმე პოლიტიკური სიტუაციის გამო მან სამშობლოში დაბრუნება ვეღარ მოახერხა და სიცოცხლის დანარჩენი წლები უკრაინაში გაატარა. იგი აქტიურად მონაწილეობდა უკრაინის ქართული ახალშენის ცხოვრებაში. დავით გურამიშვილი 1792 წლის 1 აგვისტოს (ძვ. სტ. 21 ივლისი) გარდაიცვალა ქ. მირგოროდში; იგი იქვეა დაკრძალული. მისი ლიტერატურული მემკვიდრეობა თავმოყრილია ერთ კრებულში: 1787 წელს საკუთარი ხელით გადაწერილი „დავითიანი“ გურამიშვილმა მირიან ბატონიშვილს (ერეკლეს ძეს) გამოატანა საქართველოში, რითაც ზნეობრივი ვალი მოიხადა მშობლიური ქვეყნის წინაშე. მისმა პოეტურმა მემკვიდრეობამ სწორედ ამ ერთადერთი კრებულის სახით მოაღწია. კრებული მრავალჯერაა გამოცემული. პირველად ის 1870 წელს დაიბეჭდა, ხოლო შემდეგ კი რამდენჯერმე იქნა გამოცემული. აღსანიშნავია, რომ „დავითიანი“ თარგმნილია არაერთ უცხო ენაზე.

2 -„დავითიანი“ ქრისტიანული ფილოსოფიის ჭრილში

დავით გურამიშვილი ახალი დროის ქართული აზროვნების გამორჩეული წარმომადგენელია. ეს შეფასება არ არის გადაჭარბებული. მისი პოეტური აზროვნების ფილოსოფიური სიღრმე, პრობლემათა მრავალფეროვნება, მსოფლმხედველობრივი შეხედულებების აქტუალობა, ლექსის სადა სტილი და გასაგები ენა ამის ნათელი დადასტურებაა. დავით გურამიშვილის პოეტურ სამყაროზე განსაკუთრებული გავლენა შუა საუკუნეების რელიგიურ-ფილოსოფიურმა აზროვნებამ მოახდინა. უფრო მეტიც, იგი ხშირად ფილოსოფოსის როლშიც კი გვევლინება.

დავით გურამიშვილის მსოფლმხედველობაში ცხადად ჩანს ფსევდო-დიონისე არეოპაგელის ფილოსოფიურ-თეოლოგიური მოძღვრების კვალი. გარდა ამისა, მის ფილოსოფიურ პოეზიაზე გავლენა იქონიეს ანტიკური ხანის ბერძენმა მოაზროვნეებმა (მაგალითად, თალესი, ეპიკურე), რომელთა შეხედულებები, სავარაუდოდ, ვახტანგ VI-ის პოეზიის ზეგავლენით შემოდის მის შემოქმედებაში. ვახტანგ VI-ის „სიბრძნე მალაღობელს“, რომელშიც თავმოყრილია პლატონის, არისტოტელეს, ეპიკურეს, ძენონის, ანაქსაგორას და სხვა ფილოსოფოსთა შეხედულებები, „შთამაგონებელი“ გავლენა მოუხდენია გურამიშვილის მსოფლმხედველობაზე. როგორც ჩანს, სამეფო კარის კულტურულმა გარემოცვამ განაპირობა დავითის ინტერესი ანტიკური ფილოსოფიისადმი.

დავით გურამიშვილი დაინტერესებული იყო ეპიკურეს (ძვ. წ. 341-270 წწ.) შეხედულებებითაც და ცდილობდა მისი ეთიკური მოძღვრების ინტერპრეტაციას. მას კარგად ჰქონდა გაცნობიერებული ეპიკურეს მოძღვრების განმანათლებლური ასპექტი (ეპიკურეს შესახებ არსებობდა გარკვეული ცრურწმენა, რომლის მიხედვითაც მისი ფილოსოფიის მიზანს მხოლოდ ხორციელი ტკბობა წარმოადგენდა). გურამიშვილი იმოწმებს ეპიკურეს, როგორც გონების აპოლოგეტს და ამბობს, რომ ადამიანს მხოლოდ გონების მეშვეობით შეუძლია ვნებათა მოთოკვა. შემეცნების ნამდვილ სურათს მხოლოდ გონება იძლევა; გრძნობა, ნდომა და სურვილი კი მოჩვენებითია.

ნდომას დამორჩილებული ადამიანისა და საზოგადოების გადარჩენას დავით გურამიშვილი სწავლა-განათლებასა და ზნეობრივ აღზრდაში ხედავს. XVIII საუკუნის ევროპელ განმანათლებელთა მსგავსად, გურამიშვილის აზრითაც, საზოგადოებრივი პროგრესის მთავარი მამოძრავებელი ძალა არის სწავლა-განათლება („ვსძებნე და ვერა ვჰპოვე რა მჯობნი ამ სწავლა-მცნებისა“).

„დავითიანში“ცხოვრებისეული სიკეთის საფუძველი სიბრძნეა; ის ცხოვრების წყაროა მშვენიერებასთან ერთად („ქაცვია მწყემსში“ მშვენიერება უმაღლესი ესთეტიკური ღირებულებაა); ამის შედეგად გურამიშვილთან ყალიბდება ღირებულებათა შემდეგი სისტემა: სიბრძნე/ჭეშმარიტება, სიკეთე/მშვენიერება. როგორც ვხედავთ, სიკეთე, მშვენიერება, სიბრძნე და ჭეშმარიტება უმაღლეს ღირებულებებადაა მიჩნეული, რაც ფილოსოფიის ისტორიაში, უწინარეს ყოვლისა, პლატონის, ხოლო შემდგომ კი ნეოპლატონურ და არეოპაგიტულ ტრადიციას უკავშირდება.

განსაკუთრებული ყურადღება უნდა მიექცეს დავით გურამიშვილის დიდაქტიკურ მოძღვრებას, რომელიც მან „სწავლა მოსწავლეთას“ სახით გადმოგვცა. „სწავლა მოსწავლეთას“ მიზანი იმთავითვე განსაზღვრულია: „ისმინე, სწავლის მძებნელო!...“ ამ ფრაზით უკვე მოხაზულია ის სააზროვნო კონტურები, რომელთა შედეგადაც „დავითიანის“ სიბრძნე, დამოძღვრა სათანადოდ იქნება მოსმენილი და გაგებული. მოსწავლემ წინასწარ უნდა მიიღოს ინფორმაცია, რომელიც დაეხმარება მას მოემზადოს სწავლის პროცესისათვის, ცოდნის მიღებისათვის; გურამიშვილის მიზანია, რომ მოსწავლე დაარწმუნოს განათლების უპირატესობაში და განაწყოს სწავლებისადმი; სწორედ ამას შეუძლია ადამიანის ყოფიერება საიმედო საფუძველზე დააფუძნოს და მისი ცხოვრება ძირეულად შეცვალოს. „სწავლა მოსწავლეთა“ პროპედევტიკული ხასიათის შეტყობინებაა, რათა მოსწავლემ მიიღოს და შეინარჩუნოს ღიაობა და მზაობა იმის მიმართ, რაც „დავითიანის“ მომდევნო ნაწილში უნდა იქნეს მოხსენიებული.

წინასწარი ინფორმაცია სწავლ(ებ)ის არსის შესახებ მოითხოვს სწავლების პროცესის სრულყოფილ გააზრებას; ის, უპირველეს ყოვლისა, ემსახურება საკუთარი უმეცრების, „უწვრთნელობის“ გააზრებას და სწავლის გზით ცხოვრების მიზნის გარკვევას. ამ ტიპის შემეცნებას ძალუძს ჯერ გაგონილი, ხოლო შემდეგ კი სრულფასოვნად ხორცშესხმული იქნეს კიდეც; მაშასადამე, მოსწავლე სწავლის პროცესში იღებს იმ სახის ინფორმაციას, რომელიც მას სწავლების მისაღებად დაეხმარება. მან უნდა დაინახოს სწავლის/განათლების უპირატესობა და განეწყოს სწავლის პროცესისადმი, რასაც შეუძლია მთელი მისი ყოფიერების, მომავალი ცხოვრების ძირეულად შეცვლა; ამ გზით იღებს ის მთავარ ინფორმაციას სწავლის ძირითადი არსისა და მოსალოდნელი შედეგების შესახებ. სწავლის პროცესის სრულყოფილი გააზრება თავდაპირველად ამ არსის წინასწარ გაცხადებას გულისხმობს. ამ პროცესს, უპირველეს ყოვლისა, წინ უსწრებს საკუთარი უმეცრების, „უწვრთნელობის” გააზრება, შემდეგი ეტაპი კი სწავლის გზით ცხოვრების სამომავლო მიზნების გაცნობიერებაა.

სწავლის პროცესში ხდება ადამიანის თანდათანობითი სრულყოფა, რომლის საბოლოო შედეგიც თვითშემეცნებაა („ეგრეთ მოსწავლე სწავლასა რა სრულყოფს, განისვენებსა“). დავით გურამიშვილი ასევე საუბრობს გამოცდილების მნიშვნელობაზე ადამიანისათვის („უცოდინრობა ავია, მაქვს მისი გამოცდილობა“); მაშასადამე, ადამიანი გამოცდილებიდან შეიცნობს ადამიანად ყოფნის არსს. მას დიდი მნიშვნელობა ენიჭება შემდგომში ზნეობრივი გადაწყვეტილების მიღებისას, კონკრეტულ სიტუაციაში სწორი მოქმედებისათვის.

დავით გურამიშვილის შემოქმედების ურთულესი პრობლემატიკის სიღრმისეული შესწავლა და გაგება რელიგიურ-მისტიკური მოტივის ანალიზსაც მოითხოვს. შუა საუკუნეების, მოგვიანებით კი, აღორძინების ხანის ქართული აზროვნებისთვის უცხო არ იყო რელიგიურ-ფილოსოფიური (ასკეტური, დიდაქტიკური, ამქვეყნიურისა და იმქვეყნიურის მიმართების და ა.შ.) მოტივები. კორნელი კეკელიძის აზრით, რელიგიურ-ფილოსოფიური მოტივები, ძირითადად, განსაზღვრავდა აღორძინების ხანის პოეზიას (თეიმურაზი, არჩილი, ვახტანგ VI, დავით გურამიშვილი). გურამიშვილთან მისტიკური მოტივი ღვთისადმი სიყვარულით, ანუ „ტრფიალით“ და „საღვთო მიჯნურობით“ გამოიხატა. აღსანიშნავია, რომ ამ მოტივის ერთ-ერთ წყაროდ სუფიზმი მიიჩნევა. ამ გზით განხორციელდა სპარსული ლიტერატურული ტრადიციებისა და ქართული სინამდვილის სინთეზი, რომლის მიზანიც ღვთაებასთან მისტიკური გაერთიანებაა; ამ მიზნის მიღწევის საშუალებად კი აქ რელიგიური ასკეტიზმია დასახული.

სუფისტური მისტიკისაგან განსხვავდება არეოპაგიტული (ქრისტიანული) მისტიკა, რომლის მიზანი არ არის მხოლოდ ღვთაების წვდომა და მასში დაკარგვა-გაერთიანება. მისტიკურ ექსტაზში ღმერთის წვდომა არ გულისხმობს ადამიანის მიერ მეობის და ინდივიდუალობის დაკარგვას. ტრადიციულად, მისტიკის წყაროდ პლატონური ფილოსოფია, კერძოდ კი, ანტიკური ხანის ნეოპლატონიკოსებისა (მაგალითად, პლოტინი) და ქრისტიანი ფილოსოფოსების (მაგალითად, ფსევდო-დიონისე არეოპაგელი) მისტიკური შეხედულებები მიიჩნევა. გურამიშვილის მისტიკის წყაროდ შეიძლება ქართული ფილოსოფიურ-მისტიკური ტრადიციები მივიჩნიოთ, უპირველეს ყოვლისა კი, არეოპაგიტული მისტიციზმი.

„დავითიანში“ არეოპაგიტიკის გავლენები იკვეთება ღმერთის ფილოსოფიურ-პოეტური დახასიათებისას, კერძოდ, ღმერთისა და მზის ანალოგიების, ღმერთის შემეცნების, „საღვთო ნისლის“, „საცნაური მზის“ გამოხატვისას. გურამიშვილის მსოფლმხედველობაზე ფსევდო-დიონისე არეოპაგელის გავლენები ვრცლად არის გამოკვლეული გ. ნატროშვილის, ალ. ბარამიძის, რ. სირაძის, რ. თვარაძის და სხვათა ნაშრომებში.

დავით გურამიშვილის შემოქმედებაში თვალში საცემია ქრისტიანულ ღვთისმეტყველებაში დამკვიდრებული ღმერთის ატრიბუტების მოხმობა; კერძოდ, „ნათელი წარუვალი“, „უცნაური“, „უთქმელი“ (შეუცნობელი), „უფალი უფლებათა“, „მყოფი“ და ა.შ. მნიშვნელოვანია ისიც, რომ მასთან რეალური ამქვეყნიური სამყარო დაკავშირებულია ღვთაების სამყაროსთან.

დავით გურამიშვილთან ცხადად ჩანს არეოპაგიტული მოძღვრების კვალი, განსაკუთრებით, ღმერთის აპოფატიკური დახასიათებისას. ერთი მხრივ, ამგვარად გაგებული მზე ღვთაებაა, ხოლო, მეორე მხრივ, „ძე-მზე“ („ძისა მოგითხრან მზეობა“) არის ქრისტიანული ღმერთი, რომელსაც მიმართავს პოეტი; სიმბოლიკა, რომელსაც იყენებს გურამიშვილი, ძალიან ჰგავს ღვთაების მიმართ უარყოფით ღვთისმეტყველებაში დამკვიდრებულ ატრიბუტებს: „მიუწვდომელო ნათელო“, „უბერებელო“, „უკვდაო“, „მყოფო“, „შეურყეო“, „დაუსაბამო“  („მამა ხარ დაუსაბამო, არა გაქვს დასასრულია“) და ა.შ.

დავით გურამიშვილის მისტიკურ მსოფლმხედველობაზე საუბრისას მნიშვნელოვანია „ვედრება ღვთის-მშობლისა დავითისაგან, ოდეს იმ ზეით თქმულს ლოდ-გამოკვეთილს კლდეს შაეფარა ავის დრის მიზეზით“. მთა ქრისტიანულ სიმბოლიკაში „ღვთისმშობელს“ ნიშნავს, მისგან გამოღებული ლოდი კი „ქრისტეს“. პოეტი თავის ტანჯვას ქრისტეს ვნებას ადარებს; პოეტი ქრისტეს ადგილზე ათევს ღამეს. ასე რომ, დავით გურამიშვილის ბოლო პერიოდის ლექსებში პოეტური გამოგონება და ღრმა რელიგიურ-ფილოსოფიური მსოფლმხედველობა ერთად იყრის თავს.

დავით გურამიშვილის „დავითიანში“ განვითარებული ღრმა რელიგიურ-ფილოსოფიური და დიდაქტიკური იდეები სიბრძნისმეტყველების უნიკალურ მოდელს გვთავაზობს. მასში თავს იყრის ფილოსოფიური, განმანათლებლური, რელიგიური, სოციალურ-ეთიკური პრობლემები, რაც მისი პოეტური მსოფლმხედველობის ფილოსოფიურ სიღრმეზე მიუთითებს. შუა საუკუნეების ქართული ფილოსოფიური აზრის გავლენა მკაფიოდ და ნათლად იგრძნობა დავით გურამიშვილის პოეტურ შემოქმედებაშიც. გარდა ამისა, მან თავისი ეპოქის სულიერ განწყობებს, განცდებსა და ტკივილს საოცრად ადეკვატური ფილოსოფიურ-ლიტერატურული ფორმა შესძინა. ქართული ლიტერატურულ-ფილოსოფიური ტრადიციითა და თავისი სამშობლოს უსაზღვრო სიყვარულით გამსჭვალული გურამიშვილის პოეტური შემოქმედება ამ გენიალურ ქართველ პოეტს სამყაროს დიდ მოაზროვნეთა გვერდით მიუჩენს ღირსეულ ადგილს.

3 -გამოყენებული ლიტერატურა

• დავით გურამიშვილი: დავითიანი (ქართული მწერლობა, ტ. 7, ტომის რედაქტორი - ს. ცაიშვილი), თბილისი: „ნაკადული“, 1989 წ.

• ვახტანგ VI: ლექსები და პოემები, ალ. ბარამიძის რედაქციით და შენიშვნებით, თბილისი: „საბჭოთა მწერალი“, 1947 წ.

• ზაქარაძე, ლ.: ეროსის ადგილი არეოპაგიტიკაში, კრებულში: ფილოსოფია, ღვთისმეტყველება, კულტურა. პრობლემები და პერსპექტივები. საიუბილეო კრებული მიძღვნილი გურამ თევზაძის 75 წლისთავისადმი, რედაქტორები: თ. ირემაძე, თ. ცხადაძე, გ. ხეოშვილი, თბილისი: „ნეკერი“, 2007 წ., გვ. 30-37.

• ზაქარაძე, ლ.: დავით გურამიშვილი (1705-1792 წწ.). „დავითიანი“ ქრისტიანული ფილოსოფიის ჭრილში, კრებულში: ახალი დროის ქართული ფილოსოფია და მისი მთავარი წარმომადგენლები (XVIII საუკუნის მეორე ნახევრიდან XIX საუკუნის მეორე ნახევრამდე), კრებულის შემდგენელი და სამეცნიერო რედაქტორი - თ. ირემაძე, თბილისი: „ფავორიტი სტილი“, 2014 წ., გვ. 15-32.

• ზაქარაძე, ლ.: დავით გურამიშვილის შემოქმედება ქრისტიანული ფილოსოფიის კონტექსტში, ჟურნალში: „უფლის ციხე“. საქართველოს საპატრიარქო, # 3 (თბილისი, 2014 წ.), გვ. 78-85.

• თვარაძე, რ.: დავით გურამიშვილთან მიახლოება, წიგნში: რ. თვარაძე, თხუთმეტსაუკუნოვანი მთლიანობა, თბილისი: „საბჭოთა საქართველო“, 1985 წ., გვ. 287-302.

• ირემაძე, თ.: ფილოსოფია ეპოქათა და კულტურათა გზაგასაყარზე. ინტერკულტურული და ინტერდისციპლინური კვლევები, თბილისი: „ნეკერი“, 2013 წ.

• ირემაძე, თ.: შუა საუკუნეების ქართული ფილოსოფია. სისტემური მონახაზი მისი სპეციფიკის გასაგებად, თბილისი: „ფავორიტი სტილი“, 2019 წ.

• ირემაძე, თ.: ახალი დროის ქართული ფილოსოფია. სისტემური მონახაზი მისი სპეციფიკის გასაგებად, თბილისი: „ფავორიტი სტილი“, 2020 წ.

• კაციტაძე, კ.: მასწავლის ტანჯვა, ჟურნალში: „ლიტერატურა და ხელოვნება“, # 3-4 (თბილისი, 1992 წ.), გვ. 89-111.

• კეკელიძე, კ.: ქართული ლიტერატურის ისტორია, ტ. II, თბილისი: „სტალინის სახელობის უნივერსიტეტის გამომცემლობა“, 1941 წ.

• ნათაძე, ნ.: „დავითიანის“ დიდი საიდუმლო, წიგნში: ნ. ნათაძე, ლიტერატურული წერილები, თბილისი: „მერანი“, 1973 წ., გვ. 214-237.

• ნუცუბიძე, შ.: ქართული ფილოსოფიის ისტორია, ტ. II, თბილისი: „საქართველოს სსრ მეცნიერებათა აკადემიის გამომცემლობა და სტამბა“, 1958 წ.

• პეტრე იბერიელი (ფსევდო-დიონისე არეოპაგელი): შრომები. ეფრემ მცირის თარგმანი. გამოსცა, გამოკვლევა და ლექსიკონი დაურთო ს. ენუქაშვილმა, თბილისი: „სტალინის სახელობის თბილისის უნივერსიტეტის გამომცემლობა“, 1961 წ.

• სირაძე, რ.: „დავითიანი“ და ბიბლია, წიგნში: რ. სირაძე, ქრისტიანული კულტურა და ქართული მწერლობა, წ. I, თბილისი: „თბილისის უნივერსიტეტის გამომცემლობა“, 1992 წ., გვ. 151-184.