გელათის საღვთისმეტყველო-ფილოსოფიური და ლიტერატურულ-მთარგმნელობითი სკოლა, რომელიც ქართული კულტურისა და ლიტერატურის ისტორიაში „ელინოფილური მიმართულების“ ერთ მძლავრსა და უმნიშვნელოვანეს შტოს წარმოადგენს, სათავეს იღებს შავი მთის – ეფრემ მცირის თეოლოგიურ-ფილოლოგიური სკოლიდან და მისი პრინციპების გამგრძელებლად და განმავითარებლად გვევლინება როგორც თეორიული, ისე პრაქტიკული თვალსაზრისით.
ეპოქა, რომელშიც ყალიბდება და მუშაობს გელათის საღვთისმეტყველო-ლიტერატურული სკოლა-აკადემია ხასიათდება ურთიერთსაპირისპირო ტენდენციებით, რაც სიმბოლურად სწორედ ათენისა და იერუსალიმის (ცოდნისა და რწმენის) ერთიანობაში გამოიხატებოდა. ამ მხრივ გელათის სკოლა ქრისტიანული აზრის ისტორიაში აგრძელებს აღმოსავლური თეოლოგიის ალექსანდრიული სკოლისა (სადაც წმ. წერილის ალექსანდრიულ ეგზეგეზას ჩაეყარა საფუძველი) და კაპადოკიური პატრისტიკის ხაზს: კლიმენტი ალექსანდრიელისა, რომელმაც ჩამოყალიბებული პრინციპის სახე მისცა წმ. წერილზე დაყრდნობილ ეკლესიურ მოძღვრებას რწმენისა და ცოდნის ჰარმონიაზე; ორიგენესი, რომელმაც თავისი პირველი ცდებით ქრისტიანობის სისტემური ახსნისა ელინური აზრის კატეგორიებში საფუძველი ჩაუყარა ქრისტიანულ ფილოსოფიურ სპეკულაციებსა და ხედვებს; კაპადოკიელი წმ. მამებისა, რომელნიც (ნეო)პლატონური სიტყვიერი აპარატის ქრისტიანიზაციის გზაზე იდგნენ; არეოპაგიტიკისა, რომელიც რწმენისა და ცოდნის ჰარმონიის ბრწყინვალე ნიმუშს წარმოადგენს; მაქსიმე აღმსარებლისა, რომელსაც დიდი წვლილი მიუძღვის ბიზანტიურ თეოლოგიურ ლიტერატურაში არეოპაგიტიკის ფილოსოფიური საფუძვლების გავრცელებასა და დამკვიდრებაში; წმ. იოანე დამასკელისა, რომელმაც პლატონისა და არისტოტელეს კომენტარებზე დაყრდნობით შექმნა მყარი სისტემატიზებული სიტყვიერ-ლოგიკური აპარატი ქრისტიანული სქოლასტიკისა; დაბოლოს, მანგანას აკადემიისა, რომელმაც ეს მიმართულება XI-XII სს. ბიზანტიაში უფრო საერო და რაციონალისტური გზით განავითარა.
გელათის სკოლის ენობრივ-ლიტერატურული სტილის ერთიანობის ზოგად საფუძვლებს, ზემოთ ჩამოთვლილ ნიშნებთან ერთად, ქმნის ადეკვატური, ზედმიწევნითი თარგმანის პრინციპი, რომელიც „ელინოფილური“ მიმართულების თარგმანისათვისაა დამახასიათებელი და რომელიც ანტიოქიაში, „შავ მთაზე“, გიორგი მთაწმიდელის მოძღვრის, გაბრიელ დაყუდებულისა და ეფრემ მცირის მიერ დამკვიდრებული სკოლის წარმმართველია ამ სკოლების მთარგმნელ-შემოქმედთათვის მათი მოღვაწეობის მთელს მანძილზე (XI-XIII სს.). მაგრამ ამ ზოგადი კონცეფციური ერთიანობის ფონზე ლექსიკურ-გრამატიკული თუ ინდივიდუალური ენობრივი მახასიათებლების თვალსაზრისით აშკარად იკვეთება ორი ძირითადი განშტოება, რომელიც ქართული ფილოლოგიური და თეოლოგიურ-ფილოსოფიური აზრის ორი მწვერვალის - „ყოველთა ეკლესიის განმანათლებელის“, „სჯულიერი მოღვაწის, თარგმანისა და ბერძენთა და ქართველთა ენის მეცნიერის“ - არსენ იყალთოელისა და ქართული ენის „მამზევებელისა და მადღევებელის“ - იოანე პლატონური ფილოსოფოსისაკენ, პეტრიწისაკენ მიაპყრობს ჩვენს ყურადღებას. სწორედ ამ ორ მწვერვალს შორისაა განფენილი „გელათის სკოლის“ შემოქმედ-მთარგმნელთა უმდიდრესი ნამოღვაწარი.
როგორც ხელნაწერთა მინაწერები გვაუწყებენ, გელათის მშენებლობა წმ. დავით აღმაშენებელს 1106 წლის მახლობლად დაუწყია. თუმცა, როგორც ეს მისივე ანდერძიდან ჩანს, იგი მეფეს თავის სიცოცხლეში ვერ დაუსრულებია: „ხოლო დარჩა მონასტერი სამარხავი ჩემი და საძუალე შვილთა ჩემთა, უსრულად და წარმყუა მისთჳსცა ტკივილი სამარადისო...“. ამავე ანდერძის თანახმად, იგი სრულყო „შვილმან მისმან, დიმიტრი“. მაგრამ გელათის მონასტერი დავით მეფის სიცოცხლეშივე იქცა „ყოვლისა აღმოსავალისა მეორედ იერუსალიმად, სასწავლოდ ყოვლისა კეთილისად, მოძღურად სწავლულებისად და სხუად ათინად“. დავითის ისტორიკოსის მიერ ამ ორი ქალაქის - ათენისა და იერუსალიმის, ანტიკური ფილოსოფიისა და ქრისტიანული რწმენის ამ ორი სიმბოლოს დაკავშირებას საფუძვლად უდევს შუა საუკუნეების ქრისტიანული სამყაროსათვის დამახასიათებელი პრინციპი რწმენისა და ცოდნის ერთიანობისა: დავით მეფის მიერ დაარსებულ გელათის აკადემიაში ჩაეყარა საფუძველი ანტიკური ფილოსოფიისა და ბიზანტიური ნეოპლატონიზმის შესწავლას; ნეოპლატონიკოსთაგან კომენტირებული და წმ. იოანე დამასკელის მიერ დამუშავებული არისტოტელეს ლოგიკის, ელინთა ფილოსოფიური ენის გამოყენებას ქრისტიანული მსოფლმხედველობის დასაბუთებისათვის.
მემატიანის ცნობით, დავით აღმაშენებელმა აქ „შემოიკრიბნა კაცნი, პატიოსანნი ცხოვრებითა და შემკულნი ყოვლითა სათნოებითა, არა თჳსთა ოდენ სამეფოთა შინა პოვნილნი, არამედ ქუეყანისა კიდეთათ, სადა ესმა ვიეთმე სიწმიდე, სიკეთე, სისრულე, სულიერითა და ჴორციელითა სათნოებითა აღსავსეობა, იძივნა და კეთილად გამოიძივნა და მოიყვანნა და დაამკვიდრნა მას შინა“. ქართლის ცხოვრების მარიამ დედოფლისეული ნუსხის აშშიაზე სულხან-საბა ორბელიანის ხელით მინაწერი ცნობის თანახმად, ეს უნდა მომხდარიყო 1114 წელს – „ჩრიდ წელსა“.
დავით აღმაშენებლის მიერ აქ მოწვეულ სწავლულთა შორის და შემდგომ კი, დემეტრე მეფისა და თამარ მეფის ხანაში გელათში უნაყოფიერეს ლიტერატურულ, მეცნიერულსა და პედაგოგიურ მოღვაწეობას ეწეოდნენ არსენ ბერი (მონაზონი არსენი), არსენ იყალთოელი, არსენ ბულმაისიმისძე, იოანე ტარიჭისძე, იოანე პეტრიწი, იოანე ჭიმჭიმელი, პეტრე გელათელი, იოანე შავთელი, ნიკოლოზ გულაბერისძე, იეზეკიელი... (ამათგან სამი იოანეს და ორი არსენის იგივეობის გარშემო აზრთა სხვადასხვაობაა: დ. მელიქიშვილი, „გელათელ მთარგმნელ-ავტორთა იდენტიფიკაციის კრიტერიუმებისათვის“, წიგნში: „გელათის აკადემია – სხუა ათინა და მეორე იერუსალიმი, სასწავლებელი ყრმათათვის”, 2019 წ., თავი V, გვ. 195-216). ამ ღირსმა მოღვაწე მამებმა, რომელთაც აკადემიური განათლება აშკარად ბიზანტიაში ჰქონდათ მიღებული, გელათში ის იდეები და სული მოიტანეს, რომელიც ტრიალებდა იმ დროის ბიზანტიის მაღალ საზოგადოებრივ-კულტურულ წრეებში, კერძოდ, კონსტანტინე მონომახის მიერ XI საუკუნეში განახლებულ „მანგანას“ აკადემიაში, სადაც მოღვაწეობდნენ მიქელ პსელოსი, იოანე ქსიფილინოსი და შემდგომ იოანე იტალოსი.
გელათის სკოლაში, სადაც დაარსდა „სასწავლებელი ყრმათათჳს“, რომელშიც „მრავალი ქართველი განისწავლებოდა სიბრძნისმოყუარებასა შინა“, დაიწყო ანტიკურობის წიგნური, მეცნიერული ათვისება ანტიკური ფილოსოფიისა, განსაკუთრებით კი პლატონისა და არისტოტელეს შრომებისა და მათი კომენტატორების - პორფირის, იამბლიხოსის, ამონიოს ერმიასის, პროკლე დიადოხოსის შესწავლა-დამუშავება, თარგმნა, კომენტირება და სწავლება აკადემიურ სივრცეში.
გელათის აკადემიას 1948 წელს სპეციალური გამოკვლევა უძღვნა სიმონ ყაუხჩიშვილმა, რომელიც ქართველ მეცნიერთა შეხედულებების განხილვისა და ლიტერატურულ-ისტორიული მასალისა და გელათში მიმდინარე გათხრების დროს მოპოვებული მასალის ანალიზის საფუძველზე ასკვნის, რომ გელათში არსებობდა სამეცნიერო-საგანმანათლებლო ცენტრი, სადაც სწავლება აგებული უნდა ყოფილიყო შუა საუკუნეებისათვის დამახასიათებელი განათლების სისტემის „ტრივიუმ-კვადრივიუმის“ მიხედვით (რიტორიკა, გრამატიკა, ფილოსოფია დიალექტიკითურთ, მათემატიკა, გეომეტრია, მუსიკა, ასტრონომია, დაბოლოს - მედიცინაც). ამიტომ ბუნებრივია, რომ ამ სკოლის ლიტერატურულ-ფილოსოფიური ინტერესებისა და მთარგმნელობითი საქმიანობის შესწავლა და სწორად შეფასება შესაძლებელია მხოლოდ იმ დროის ბიზანტიის განათლებულ წრეებში მიმდინარე კულტურულ-ლიტერატურული პროცესების გათვალისწინებითა და საერთოდ ამ ეპოქის ბიზანტიურ სამყაროსთან მიმართებით.
გელათში შექმნილი ფილოსოფიურ-თეოლოგიური ხასიათის ძეგლების ჩვენამდე მოღწეული მცირე ნაწილის მიხედვითაც შეიძლება დავასკვნათ, რომ ამ სკოლის მოღვაწეთა სააზროვნო ინტერესების წრე მოიცავს პლატონს, არისტოტელესა და „პლატონურ“ ფილოსოფოსებს (ანუ „ნეოპლატონიკოსებს“), რომელთაც ასწავლიდნენ და განმარტავდნენ მიქელ პსელოსისა და იოანე იტალოსის ჳპატოსობის დროს მანგანას აკადემიის ფილოსოფიის ფაკულტეტზე. გელათის აკადემიაში, როგორც სასწავლო-სამეცნიერო და მთარგმნელობითს ცენტრში, განსაკუთრებული ყურადღება ექცეოდა არისტოტელესა და მისი ალექსანდრიელი კომენტატორების ლოგიკურ ნაშრომებსა და ათენის პლატონური აკადემიის დიადოხოსის, V საუკუნის (ნეო)პლატონიკოსის, პროკლეს შრომებს. მათი თარგმანები და განმარტებანი სახელმძღვანელოთა დანიშნულებას ასრულებდნენ ამ სკოლის მსმენელებისათვის. გელათის სკოლაშია თარგმნილი იოანე ტარიჭისძის მიერ ალექსანდრიული სკოლის მამამთავრის, ამონიოს ერმიასის კომენტარები პორფირის ცნობილ ნაშრომზე «შესავალი არისტოტელეს კატეგორიებისა» (ეს ის პორფირია, რომელმაც, როგორც ნემესიოს ემესელის პეტრიწისეულ თარგმანში ვკითხულობთ, «ძჳნად ქრისტესსა აღძრა თჳსი სიტყუაჲ», მაგრამ მიუხედავად ამისა, მისი ეს დასახელებული შრომა, მთელი შუა საუკუნეების მანძილზე ცნობილი „ისაგოგეს“ სახელით, სქოლასტიკური განათლების საფუძველს წარმოადგენდა); ამავე დროსაა თარგმნილი ამონიოსისავე კომენტარები არისტოტელეს ლოგიკურ ნაშრომზე – „კატეგორიები“. ესენია: „მოსახსენებელი ხუთთა ხმათადმი პორფირი ფილოსოფოსისათა“ და „მოსახსენებელი ათთა კატიღორიათადმი არისტოტელისათა“. შემთხვევითი არ უნდა იყოს, რომ ეს თხზულებანი ერთ კრებულადაა შეკრული ამავე ხასიათის ლოგიკის ცნობილი კომპენდიუმის, იოანე დამასკელის „დიალექტიკის“ არსენ იყალთოელისეულ თარგმანთან ერთად, რომელიც მას, როგორც ჩანს, გელათში აქვს შესრულებული (ამონიოსის თარგმანის ტერმინოლოგია ძირითადად მისდევს არსენისეული „დიალექტიკის“ ტერმინოლოგიას). ამ ორი თხზულების თარგმანის ერთ კრებულში გაერთიანება უნდა მიუთითებდეს იმაზე, რომ იგი აკადემიურ სახელმძღვანელოდ გამოიყენებოდა. ჩვენამდე არ მოუღწევია, მაგრამ ხელნაწერთა ცნობების მიხედვით, იოანე პეტრიწს უნდა ეთარგმნა არისტოტელეს „კატეგორიები“ და „პერი ერმენეია“. ეს არ უნდა იყოს გამორიცხული, რადგანაც პროკლე დიადოხოსის „თეოლოგიის საფუძვლების“ თარგმანისათვის დართულ „განმარტებაში“, რომელიც, თავისთავად, „პლატონური“ ფილოსოფიის პეტრიწისეულ ვრცელ სასწავლო კურსს წარმოადგენს, იგი „მოსწავლეს“ მიუთითებს არისტოტელეს ამ ნაშრომზე: „ვითარ გჳსწავლია პერი ერმენიისაო“, რაც იმას მოწმობს, რომ გელათის სკოლაში არისტოტელეს ეს ნაშრომი ისწავლებოდა. რაც შეეხება არისტოტელეს ლოგიკური ხასიათის ნაშრომებს, რომლებიც შუა საუკუნეებში „ორგანონის“ სახელითაა ცნობილი, იოანე პეტრიწი, სანამ გადავიდოდეს პროკლეს ტრაქტატის – „ღმრთისმეტყველების საფუძვლების“ განმარტების ძირითად ნაწილზე, განიხილავს და აცნობს მსმენელებს (თუ მოსწავლეებს) პროკლეს აპოფატიკური დასაბუთების მეთოდს და მიუთითებს არისტოტელეს სწორედ ამ ნაშრომზე, რომლის გარეშეც, მისი აზრით, შეუძლებელია ლოგიკური გზით რისამე შემეცნება: „ესე მცირედთა მიერ შემოისაზღვრა კანონი არისტოტელის „ორღანოჲსა“, რომლისა თჳნიერ უღონო არს რაჲსავე გაგონებაჲ სულისა მიერ სიტყჳერისაო“ (ხელნაწ. H-1337). ამასთან დაკავშირებით იოანე ფილოსოფოსი მოკლედ მიმოიხილავს არისტოტელეს მიერ დადგენილ ლოგიკურ კანონებს, თარგმნის და სათანადოდ განმარტავს მათ ძირითად ცნებებსა და ტერმინებს და იძლევა ქართულ შესატყვისებს. გარდა ამისა, თავისი ნაშრომის (სალექციო კურსის) სხვადასხვა თავში იოანე პეტრიწი, შემეცნების პროცესის ანალიზისას თუ ონტოლოგიის საკითხთა განხილვისას, ვრცლად ჩერდება ხოლმე სათანადო ლოგიკურ-ფილოსოფიურ ცნებათა განმარტებაზე მსმენელთა და მოსწავლეთა „გასაგონად“ (შესამეცნებლად). გელათის სკოლის მსმენელებისათვის სახელმძღვანელოს დანიშნულებას ასრულებდა აგრეთვე ნემესიოს ემესელის ფსიქოლოგიურ-ანთროპოლოგიური ხასიათის თხზულების – „ბუნებისათჳს კაცისა“-ს პეტრიწისეული თარგმანი. მისი ხელნაწერის მინაწერიდან ირკვევა, რომ „ელლადელთა ჴმათაგან გარდამოიცა ესე ქართულად საკჳრველისა ფილოსოფოსისა ჩუენისა, პეტრიწისა მიერ იოანნედ სახელდებულისა, კელლინსა შინა გაენათისასა».
ონტოლოგიურ საკითხებთან ერთად გელათის სკოლის მოღვაწეთა ქრისტიანულ მორალურ-ეთიკური საკითხებისადმი განსაკუთრებული ინტერესის გამომხატველია იოანე სინელის ტრაქტატის „კლემაქსის“ – „სათნოებათა კიბის“ რამდენიმე თარგმანი, შესრულებული ამ სკოლის მოღვაწეთა მიერ პროზაულად: პეტრე გელათელის მიერ ფოტი პატრიარქის კომენტარებითურთ, ასევე, ორი სხვადასხვა მთარგმნელის მიერ (ერთ-ერთად იოანე პეტრიწია მიჩნეული) გალექსილი სახით. ეს თხზულებანიც სასწავლო-დიდაქტიკური დანიშნულებით გამოიყენებოდა (განსაკუთრებით, გალექსილი ვარიანტები, დასამახსოვრებლად მარჯვე და მოხერხებული). მსოფლიო ისტორიის სახელმძღვანელოდ უნდა ყოფილიყო გამოყენებული გიორგი ამარტოლის «ხრონოღრაფი» და იოსებ ფლავიოსის «იუდაებრივი დასაბამსიტყვაობა», რომელთაგან პირველი თარგმანი არსენ იყალთოელს ეკუთვნის, ხოლო მეორისა ტრადიციით იოანე პეტრიწს მიეწერება, მაგრამ სინამდვილეში სხვა გელათელი მოღვაწის შესრულებული ჩანს (შესაძლებელია, ეს პეტრე გელათელიც იყოს, რომლის პროზაული „კლემაქსიც“ ახლოს დგას ენობრივი სტილით ამ უკანასკნელ თარგმანთან).
მაგრამ გელათის მოღვაწენი მხოლოდ სასკოლო კომპენდიუმების თარგმნითა და შედგენით როდი კმაყოფილდებოდნენ. გელათის სკოლაში განსაკუთრებული ყურადღება ეთმობოდა ეგზეგეტიკურ ლიტერატურას: როგორც ფილოსოფიური, ისე ბიბლიური ეგზეგეტიკის თარგმნას, შესწავლასა და დამუშავებას; ამავე დროს, ორიგინალური კომენტატორული ხასიათის ლიტერატურის შექმნასაც – როგორც პრაქტიკული, სასწავლო, ისე მეცნიერული დანიშნულებისათვის. ელინური და ელინისტური ხანის ფილოსოფიური მემკვიდრეობის კომენტირება, როგორც ცნობილია, იყო თავისებური ფორმა დამოუკიდებელი, ახალი აზრის დამუშავებისა, ეს იყო მარჯვე საშუალება თავისთავად წმინდა ფილოსოფიაში დახელოვნებისათვის. გარდა ამისა, ეს იყო ქრისტიანული მოძღვრების ფილოსოფიური საფუძვლების ძიების გზა.
როგორც ჩანს, გელათში გათვალისწინებული იყო (და შესაძლებელია, დასრულებულიც) ყველა ბიბლიური თხზულების ბიზანტიელ ავტორთა განმარტებებისა თუ ე.წ. „ღლაფჳრათა“ თარგმნა და ამის საფუძველზე სრული ბიბლიური ეგზეგეტიკური კრებულის შედგენა. მაგრამ, სამწუხარდ, ამ სკოლაში შესრულებულ განმარტებათა თარგმანებიდან ჩვენამდე მოაღწია მხოლოდ ნაწილმა: კ. კეკელიძის მიერ მიტროფანე, ზმჳრნელი მიტროპოლიტის სახელით გამოცემულმა „ეკლესიასტეს“ ტექსტის „თარგმანებამ“ (განმარტებამ) და ამავე ტექსტის ოლიმპიოდორე ალექსანდრიელის თარგმანებამ (A-61). ჩვენამდე ხელნაწერების სახით მოღწეულია ცნობილი ბიზანტიელი ეგზეგეტი მწერლის, თეოფილაქტე ბულგარელის მიერ შესრულებული მარკოზის, ლუკასა და იოანეს სახარებათა განმარტებების თარგმანები ((ხელნაწერები: jer.-22; A-102, A-114, A-52). ამათგან მარკოზისა და ლუკას სახარებათა განმარტების მთარგმნელად იოანე ჭიმჭიმელია დასახელებული). აღსანიშნავია, რომ ყველა შემთხვევაში ბიბლიური (კიმენური) ტექსტი ახალ თარგმანს, გელათურ რედაქციას წარმოადგენს. გელათშივეა თარგმნილი უცნობი ბიზანტიელი ეგზეგეტის განმარტება „ქებათა ქებათაჲსა“; ასევე, სქოლიოების სახით, მიქელ პსელოსის განმარტება რომაელთა მიმართ პავლეს ეპისტოლეს ერთი ადგილისა, რომელიც ეხება მაცხოვრის „მრავალთა შორის ძმათა პირმშოდ“ სახელდებას. და ბოლოს, გელათშივეა შექმნილი უნიკალური ძეგლი ე.წ. „გელათის კატენებიანი ბიბლია“ (ხელნაწ. A-1108 ავტოგრაფული ნუსხაა, ხოლო Q-1152 კალიგრაფის შესრულებული), რომელიც შეიცავს ძველი აღთქმის ტექსტების თარგმანსა და განმარტებებს ლევიტელებიდან რუთის ჩათვლით და მცირე წინასწარმეტყველთა განმარტებებს. ეს თარგმანი წარმოადგენს ხუთწიგნეულის ახალ, გელათურ რედაქციას განმარტებებითურთ („კატენების“ სახით). როგორც ჩანს, ეს უნიკალური ტექსტი ანტიოქიური სკოლის კატენებიანი ბიბლიის კრებულის თარგმანს უნდა წარმოადგენდეს: „კიმენ-სხოლიოდ აღნაწერი“ ორივე ქართული ნუსხა ზუსტად ასახავს და მისდევს ამ ტიპის ბერძნული კრებულების ხელნაწერთა ფორმას. თარგმანის სტილი ელინოფილური მიმართულებისთვისაა დამახასიათებელი, ენობრივი სტილის და სააზროვნო ინტერესების მიხედვით კი გელათის სკოლას ეკუთვნის: გარკვეული ტიპის (როგორც გრამატიკული, ისე დიალექტური ხასიათის) განსხვავებები საფუძველს იძლევა იმ ვარაუდისათვის, რომ იგი შესრულებულია მთარგმნელთა ჯგუფის მიერ ერთი მთავარი რედაქტორ-მთარგმნელის (სავარაუდოდ, არსენ იყალთოელის) საერთო ხელმძღვანელობით.
განსაკუთრებული მნიშვნელობა აქვს მაქსიმე აღმსარებლის დოგმატურ-ეგზეგეტიკური ხასიათის იშვიათ კრებულს, რომელიც შემონახულია გელათურ K-14 ხელნაწერში. ეს ბიბლიური ეგზეგეტიკური კრებულია, რომელიც შეიცავს პოლემიკური ხასიათის კითხვა-მიგებებს არა მხოლოდ იმ დროისათვის საკამათოდ ქცეული აქტუალური თეოლოგიური პრობლემებისა.
წმ. დავით მეფის ზეობის დროს რუის-ურბნისის კრების ახლო ხანს უნდა თარგმნილიყო ფოტი პატრიარქის თოთხმეტტიტლოვანი „დიდი სჯულისკანონი“, რომელიც ხელნაწერთა მოწმობით არსენ იყალთოელს უთარგმნია. მასვე უნდა ეკუთვნოდეს კანონიკური თხზულება „რუის-ურბნისის ძეგლისწერაც“. არსენ იყალთოელს დიდი ღვაწლი მიუძღვის დოგმატური მწერლობის დარგში: მისი შედგენილია დოგმატურ-პოლემიკური თხზულებების კრებული, - „დოგმატიკონი“, რომელშიც 16 უმნიშვნელოვანესი დოგმატური ხასიათის თხზულებაა შეტანილი, მათ შორისაა წმ. იოანე დამასკელის „გარდამოცემა უცილობელი მართლმადიდებელი სარწმუნოებისათჳს“, „წვალებათა შესახებ“ და სხვ.
გელათში ითარგმნა აგიოგრაფიის უკანასკნელი ნიმუშებიც - იოანე ქსიფილინოსის მეტაფრასული შრომები. როგორც კ. კეკელიძე აღნიშნავს, ქსიფილინოსის კრებულით დამთავრდა ქართული ნათარგმნი აგიოგრაფიის ისტორია, ვინაიდან თვით ბიზანტიის აგიოგრაფიის ისტორიაშიც ამ პერიოდის შემდეგ აღარაფერი შექმნილა. ეს თარგმანები ჩვენამდე მოღწეულია უნიკალური ხელნაწერებით და შემთხვევითი არ არის, რომ ისინი გელათურ კოლექციაშია დაცული.
საგანგებოდაა აღსანიშნავი ისიც, რომ საქართველოში ცენტრალიზებული მონარქიის გაძლიერებამ (ისევე როგორც ბიზანტიაში კომნენების მმართველობის ხანაში), დავით აღმაშენებლის შემდგომ, ამ სკოლის არსებობის მეორე პერიოდში - თამარის ეპოქაში წარმოშვა საერო-სახოტბო და საისტორიო-პანეგირიკული ხასიათის ბრწყინვალე ლიტერატურა, რომლისთვისაც დამახასიათებელია ზვიადი, ორნამენტული სტილი, რაც ბუნებრივად ასახავდა ძლიერი მონარქიის ეპოქის საერთო ტენდენციებს. იგი კანონზომიერ გამოძახილს წარმოადგენდა კომნენების ხანის ბიზანტიაში მიმდინარე კულტურულ-მსოფლმხედველობრივი და ლიტერატურული პროცესებისა: გელათის სკოლა აქვს გავლილი დავითის ისტორიკოსს, მაღალმხატვრული და რიტორიკული მეტყველების ამ დიდოსტატს. ეს სკოლა აქვთ გავლილი XII საუკუნის II პერიოდისა XIII საუკუნის დასაწყისის ლიტერატურულ მოღვაწეებს: „ისტორიათა და აზმათა“ და თამარის ისტორიის მეორე ტექსტის ავტორსაც; მეხოტბეებს – იოანე შავთელსა და ჩახრუხაძეს; ასევე, არსენ ბულმაისიმისძეს, ნიკოლოზ გულაბერისძეს, რომელთა ენობრივი სტილი უკვე უკიდურესად გართულებულია და ხელოვნურობის შთაბეჭდილებას ტოვებს.
მიუხედავად იმისა, რომ თამარის ეპოქიდან მოყოლებული, საერო ლიტერატურაში აშკარად იჭრება აღმოსავლური მოტივები და ლიტერატურული სტილი, გელათური სალიტერატურო სკოლის ტრადიცია არ გაწყვეტილა, რაც ყველაზე მეტად შოთა რუსთველის შედევრმა, „ვეფხისტყაოსანმა“ შემოგვინახა: შოთა რუსთველის პოეტურ ენასა, ლექსიკასა და სტილს აშკარად ატყვია იოანე პეტრიწის ფილოსოფიური ხედვისა და პოეტური ენის დიდი გავლენა: მხედველობაში გვაქვს პეტრიწისეული „კავშირნი“ და „სირა“ ტერმინები და მათი (ნეო)პლატონური ფილოსოფიისათვის დამახასიათებელ კონტექსტში ხმარება: „დამშლიან ჩემნი კავშირნი, შევრთვივარ სულთა სირასა“); „გუარ“ ტერმინის „იდეის“ მნიშვნელობითა და „ტომის“ - გვარეობითი ცნების გაგებით გამოყენება („ვთქვა მიჯნურობა პირველი და ტომი გვართა ზენათა“); იმავე კონტექსტში „ბაძვა“ ტერმინის ნეოპლატონური შინაარსით დატვირთვა („მართ მასვე ჰბაძვენ...“: ცნობილია, რომ ნეოპლატონური ფილოსოფიის ონტოლოგიურ იერარქიაში ყოველი მომდევნო „სირას“ (σειρα) ანუ „რიგის“, „მწკრივის“ მხოლონი (მონადები) თავის წინა, მაღლა მდგომ რიგებს „სირათმთავრების“, ანუ „გვართმთავრების“ მეშვეობით - ბაძვის, მსგავსების საფუძველზე ეზიარებიან. ასევე, პეტრიწისეულია ფორმითაც და შინაარსითაც ტერმინები: უმყოფო, უზადო, ანაგები, ოცნება, დადასება, შენათხზენი... „ვეფხისტყაოსანში“ დიდი გავლენა იგრძნობა სიტყვაწარმოებაში გელათის სკოლის პრინციპებისა (მესრული, მოსწრაფე, მთმო, მონაცვალე, მოკვნესი, მოახლე, მეუნებლე, მედინი, დამდებარი და სხვ.), რომ აღარაფერი ვთქვათ რუსთაველის ენაში ნასახელარი ზმნების ულევ ნაკადზე, რასაც ფართო გზა გაუხსნა სწორედ გელათის სკოლამ და, განსაკუთრებით, იოანე პეტრიწმა.
გელათის სკოლის სააზროვნო ინტერესები, ლიტერატურული პროდუქციის ხასიათი და თემატიკა, მისი მიმართულება გვიჩვენებს, რომ გელათის მოღვაწენი ადგენენ იმ მაგისტრალურ ხაზს, რომელიც შუა საუკუნეების დასავლეთის აზროვნებამ გააგრძელა მას შემდეგ, რაც ბიზანტია ასცდა კულტურულ-სამეცნიერო სარბიელზე მისსავე გაკვალულ გზას. შემთხვევითი არ არის, რომ სწორედ ის წრე ნეოპლატონიკოს ფილოსოფოსთა ნაშრომებისა ითარგმნა ლათინურ ენაზე გელათში შესრულებულ თარგმანებზე ერთი საუკუნის შემდეგ: ასე, მაგალითად, დამასკელის „დიალექტიკა“ ლათინურად XII საუკუნის მეორე ნახევარში ითარგმნა; ნემესიოს ემესელის უადრესი თარგმანიც ამავე (1194 წ.) ხანებშია შესრულებული რიხარდ ბურგუნდიოს მიერ; პროკლეს „თეოლოგიის საფუძვლები“ კი, რომელიც იოანე პეტრიწმა თარგმნა არაუგვიანეს XII საუკუნის შუა წლებისა, თომა აქვინელის დავალებით მისმა მდივანმა, ვილჰელმ მორბეკელმა, ერთი საუკუნის შემდეგ, 1268 წელს თარგმნა. როგორც ცნობილია, ევროპული სქოლასტიკის ამ უდიდესმა წარმომადგენელმა, არისტოტელეს „ორგანონთან“ ერთად, პროკლეს ეს ტრაქტატი საფუძვლად დაუდო თავის თეოლოგიურ მოძღვრებას, ხოლო თვით პროკლე ეკლესიისათვის საჭირო ფილოსოფოსად გამოაცხადა. შუა საუკუნეების ევროპულ სამონასტრო სკოლებში სწორედ წმ. იოანე დამასკელის „დიალექტიკისა“ და ამონიოსის კომენტარების შემოკლების საფუძველზე შესრულებული კომპენდიუმები იყო გამოყენებული სახელმძღვანელოებად, ისევე, როგორც XII-XIII ს.-ში გელათის სამონასტრო სკოლაში.
გელათში მოღვაწე ქართველი თეოლოგები, ისევე, როგორც შუა საუკუნეების ბიზანტიელი და ევროპელი თეოლოგები, ითვალისწინებდნენ პლატონისა და არისტოტელეს ფილოსოფიას და მათ კომენტატორებს - ნეოპლატონიკოსებს, რომლებიც ამ ორი ფილოსოფოსის ნააზრევის შეხამებას და თავისებურ გაგებასა და გადამუშავებას ახდენდნენ (რაც შემდეგ ნეოპლატონიზმის სახით ჩამოყალიბდა). იოანე პეტრიწის მსგავსად, დასაბუთების იარაღად ისინი იყენებდნენ არისტოტელეს „ორგანონის“ კანონებს, პლატონი და პროკლე კი ისევე, როგორც იოანე პეტრიწს, სჭირდებოდათ დიალექტიკური პოლემიკის ჩვევებისა და მისი ფილოსოფიის ნეოპლატონური ფორმით ქრისტიანობის მეცნიერული საფუძვლების შესამუშავებლად. გარდა ამისა, პროკლე და საერთოდ ნეოპლატონიზმი იყო მნიშვნელოვანი წყარო ფილოსოფიურ-თეოლოგიურ ცნებათა და ტერმინთა სისტემატიზაციისათვის.
სწორედ ამ ფილოსოფიურ-თეოლოგიურ თხზულებათა თარგმანისა და კომენტირების საფუძველზე დამუშავდა და ჩამოყალიბდა ქართული ფილოსოფიური ტერმინოლოგიის ფორმალურ-სემანტიკური სტრუქტურები და სისტემა არსენ იყალთოელის, იოანე პეტრიწის, იოანე ტარიჭისძის ღვაწლითა და შრომით. ეს მოაზროვნეები ეყრდნობოდნენ იმ ფილოსოფიას, რომელიც დაფუძნებული იყო შუა საუკუნეების სკოლებში, სადაც დამასკელის „დიალექტიკას“ (ანუ არისტოტელედან მომდინარე ლოგიკას დამასკელის გადამუშავებით) ერთ-ერთი მთავარი ადგილი ეთმობოდა იმ საგანთა შორის, „ტრივიუმისა“ და „კვადრივიუმის“ ქვეშ რომ იგულისხმება.
გელათის სალიტერატურო სკოლა-აკადემია მნიშვნელოვანი ეტაპია ქართული ფილოსოფიურ-თეოლოგიური და, საერთოდ, მეცნიერული ენის განვითარების გზაზე. ამ სკოლაში შემუშავდა თეორიული საფუძვლები ზუსტი, ადეკვატური თარგმანისა და ქართული ფილოსოფიური ენისა, დამუშავდა და ჩამოყალიბდა ქართული ფილოსოფიური ენა და სტილი, საფუძველი დაედო ქართული ფილოსოფიური ტერმინოლოგიის ფორმალურ-სემანტიკურ სისტემას.
გელათის სკოლა დამამკვიდრებელია სრულიად გამორჩეული, თვითმყოფადი ენობრივი სტილისა, რომლისთვისაც დამახასიათებელია:
1. სათარგმნი მასალის შერჩევისას მკვეთრი ტენდენცია ფილოსოფიურ-თეოლოგიური ეგზეგეტიკისა და დოგმატიკისადმი, რომელსაც უკავშირდება ადეკვატური თარგმანის თეორიის განვითარება და მისი მკაცრი გატარება პრაქტიკაში (რთული ფილოსოფიური და საღვთისმეტყველო ხედვების გადმოცემისას მაქსიმალური სიზუსტის დაცვის მიზნით).
2. გამოკვეთილი პოზიცია, ერთი მხრივ, ბერძნული, ელინთა ენის, როგორც „გონიერ ხედვათათვის მომარჯვი“ ენისა და, ამდენად, მისაბაძი მოდელის მიმართ; ხოლო, მეორე მხრივ, ხალხური კილოების, როგორც მეცნიერულ-ლიტერატურული ენის გამდიდრების ძირითადი წყაროს მიმართ.
3. აშკარად გამოკვეთილი ტენდენცია გარკვეული ენობრივი ფორმებით (არქაულ-დიალექტური, განსაკუთრებით დერივაციული ინოვაციების) უტრირებისა, რაც საბოლოოდ სტილიზაციასა და მანერულობაში გადაიზარდა.
4. შეგნებული პოზიცია სპეციალური ფილოსოფიურ-საღვთისმეტყველო ენის გამომუშავებისა და ფილოსოფიურ-საღვთისმეტყველო ტერმინოლოგიის, როგორც სისტემის, ჩამოყალიბების მიმართ.
გელათის აკადემია წარმოადგენს მნიშვნელოვან ეტაპს ქართული თეოლოგიური და მეცნიერული აზრის განვითარების გზაზე. იგი იყო შუა საუკუნეების „სქოლასტიკური“ (ამ სიტყვის მაღალი გაგებით), საგანმანათლებლო კერა, რომელიც წარმოადგენდა XI-XII საუკუნეების ბიზანტიური თეოლოგიურ-ფილოსოფიური სააზროვნო გარემოს პროექციას ქართულ ნიადაგზე და იდგა იმ მაგისტრალურ გზაზე, რომელსაც უფრო მოგვიანებით გაჰყვა ევროპული მაღალი სქოლასტიკა.
(ა) წყაროები
• ამონიოს ერმისის თხზულებები ქართულ მწერლობაში, ტექსტები გამოსაცემად მოამზადეს ნ. კეჭაღმაძემ და მ. რაფავამ, გამოკვლევა, ლექსიკონი და საძიებლები დაურთო მ. რაფავამ, თბილისი: „მეცნიერება“, 1983 წ.
• იოანე პეტრიწი: პროკლე დიადოხოსისა პლატონურისა ფილოსოფოსისა კავშირნი, ტ. I, ქართული ტექსტი გამოსცა, გამოკვლევა და ლექსიკონი დაურთო ს. ყაუხჩიშვილმა, შესავალი სტატია მ. გოგიბერიძისა, თბილისი: „სტალინის სახელობის თ.ს.უ. გამომცემლობა“, 1940 წ.
• იოანე პეტრიწი: განმარტებაჲ პროკლესთჳს დიადოხოსისა და პლატონურისა ფილოსოფიისათჳს, ტ. II, ქართული ტექსტი გამოსცეს და გამოკვლევა დაურთეს შ. ნუცუბიძემ და ს. ყაუხჩიშვილმა, ტფილისი: „ტფილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტის გამომცემლობა“, 1937 წ.
• იოანე პეტრიწი: სათნოებათა კიბე, გამოსაცემად მოამზადა, გამოკვლევა, შენიშვნები და ლექსიკონი დაურთო ი. ლოლაშვილმა, თბილისი: „საბჭოთა საქართველო“, 1968 წ.
• იოანე პეტრიწი: განმარტება პროკლე დიადოხოსის „ღვთისმეტყველების საფუძვლებისა“, თანამედროვე ქართულ ენაზე გადმოიღო, გამოკვლევა, ლექსიკონი და შენიშვნები დაურთო დ. მელიქიშვილმა, თბილისი: „თბილისის უნივერსიტეტის გამომცემლობა“, 1999 წ.
• პროკლე დიადოხოსი, კავშირნი ღმრთისმეტყუელებითნი, თარგმანი და კომენტარები იოანე პეტრიწისა, სამტომეული, XIII სკ ხელნაწერის ფაქსიმილური და დიპლომატიური გამოცემა, გამოკვლევა, შენიშვნები დალექსიკონი დაურთო დ. მელიქიშვილმა, თბილისი: შპს „კოლორი“, 2016 წ.
• ცხოვრება მეფეთ მეფისა დავითისი, იხ.: ქართლის ცხოვრება, ტ. I, გამოსცა ს. ყაუხჩიშვილმა, თბილისი: „სახელგამი“ 1955 წ., გვ. 318-364.
• ცხოვრება მეფეთ მეფისა დავითისი, ტექსტი გამოსაცემად მოამზადა, გამოკვლევა, ლექსიკონი და საძიებლები დაურთო მ. შანიძემ (საქართველოს ისტორიის წყაროები, ტ. 62), თბილისი: „მეცნიერება“, 1992 წ.
• Ioane Petrizi: Kommentar zur Elementatio theologica des Proklos, Übersetzung aus dem Altgeorgischen, Anmerkungen, Indices und Einleitung von L. Alexidze und L. Bergemann, Amsterdam/Philadelphia: John Benjamins Publishing Company, 2009.
(ბ) ლიტერატურა
• ალექსიძე, ლ.: იოანე პეტრიწი და ანტიკური ფილოსოფია, თბილისი: „თბილისის უნივერსიტეტის გამომცემლობა“, 2008 წ.
• გიგინეიშვილი, ლ.: იოანე პეტრიწი და მისი ფილოსოფიურ-თეოლოგიური პროექტი, ჟურნალში: „ქართველოლოგი“, # 19 (2013 წ.), გვ. 137-164.
• გოგიბერიძე, მ.: რუსთაველი, პეტრიწი, პრელუდიები, თბილისი: „საბჭოთა მწერალი“, 1961 წ.
• თევზაძე, გ.: იოანე პეტრიწი და ნიკოლოზ მეთონელი, ჟურნალში: „რელიგია“, # 3 (1992 წ.), გვ. 15-22.
• თევზაძე, გ.: შუა საუკუნეების ფილოსოფიის ისტორია, თბილისი: „თბილისის უნივერსიტეტის გამომცემლობა“, 1996 წ.
• თევზაძე, გ.: იოანე პეტრიწი, თბილისი: „ნეკერი“, 2006 წ.
• კეკელიძე, კ.: ძველი ქართული ლიტერატურის ისტორია, ტ. 1, თბილისი: „თბილისის უნივერსიტეტის გამომცემლობა“, 1980 წ.
• ლოლაშვილი, ივ.: არსენ იყალთოელი, ცხოვრება და მოღვაწეობა, თბილისი: „მეცნიერება“, 1978 წ.
• მელიქიშვილი, დ.: იოანე პეტრიწის ფილოსოფიურ შრომათა ენა და სტილი, თბილისი: „განათლება“, 1975 წ.
• მელიქიშვილი, დ.: გელათის სალიტერატურო სკოლა (აკადემია) და ქართული ფილოსოფიური ენის განვითარების გზები, სადოქტორო დისერტაცია, თბილისი, 1988 წ.
• მელიქიშვილი, დ.: ძველი ქართული ფილოსოფიურ-თეოლიგიური ტერმინოლოგიის ისტორიიდან, თბილისი: „ლოგოსი“, 1999 წ.
• მელიქიშვილი, დ.: გელათი - სხუა ათინა და მეორე იერუსალიმი, თბილისი: „გელათის მეცნიერებათა აკადემია“, 2006 წ.
• მელიქიშვილი, დ.: გელათის კატენებიანი ბიბლიის ენა და შემდგენელ-რედაქტორის საკითხი, იხ.: გელათის მეცნიერებათა აკადემიის შრომები, ტ. III (თბილისი, 2017 წ.), გვ.129-190.
• მელიქიშვილი, დ.: გელათი სხუა ათინა და მეორე იერუსალიმი სასწავლებელი ყრმათათვის, თბილისი: „ლოგოსი“, 2019 წ.
• მენაბდე, ლ.: ძველი ქართული მწერლობის კერები, ტ. I, თბილისი: „თბილისის უნივერსიტეტის გამომცემლობა“, 1962 წ.
• მეტრეველი, რ.: გელათი: მეორე იერუსალიმი და ახალი ათინა, თბილისი: „არტანუჯი“, 2006 წ.
• მჭედლიძე მ.: ქართული ფილოსოფიური მწერლობა: იოანე პეტრიწი, წიგნში: ქართული ლიტერატურა - ისტორია საერთაშორისო ლიტერატურული პროცესების ჭრილში, ნაწ. I, თბილისი: „საარი“, 2016 წ., გვ. 61-81.
• ყაუხჩიშვილი, ს.: გელათის აკადემია, თბილისი: „საქართველოს სახელმწიფო წიგნის პალატის გამომცემლობა“, 1948 წ.
• ცქიტიშვილი, თ.: თეოფილაქტე ბულგარელის „იოანეს სახარების განმარტება“ და ძველი ქართული მწერლობის პრობლემები, წგ. II, თბილისი: „ლოგოსი“, 2016 წ.
• ჭელიძე, ე.: იოანე პეტრიწის ცხოვრება და მოღვაწეობა (წერილი პირველი), ჟურნალში: „რელიგია“, # 3-4-5 (თბილისი, 1994 წ.), გვ. 113-126.
• ჭელიძე, ე.: იოანე პეტრიწის ცხოვრება და მოღვაწეობა (წერილი მეორე), ჟურნალში: „რელიგია“, # 1-2-3 (თბილისი, 1995 წ.), გვ. 76-89.
• ხარანაული, ა.: გელათის კატენური ბიბლია და მისი ბერძნული პროტოტიპები, კრებულში: „ბიზანტინოლოგია საქართველოში - 3“, თბილისი, 2011 წ., გვ. 771-795.
• ხოფერია, ლ. / ჩანტლაძე, ა.: მაქსიმე აღმსარებლის გელათური კრებული და მისი ბერძნული წყარო, კრებულში: „მრავალთავი“. ფილოლოგიურ-ისტორიული ძიებანი, ტ. 21, თბილისი: „კ. კეკელიძის სახელობის ხელნაწერთა ინსტიტუტი“, 2005 წ., გვ. 63-79.
• ჯუღელი, ვ.: ნეტარი თეოდორიტე კვირელი, ტ. II, ნაკვ. III, თბილისი: „ლოგოსი“, 2011 წ.
• Марр, Н.: Иоанн Петрицский, грузинский неоплатонник XI-XIIвв. Санкт-Петербург, 1909.
• Gigineishvili, L.: The Platonic Theology of Ioane Petritsi, Piscataway, NJ: Gorgias Press (United States), 2007.
ციტირების წესი