ბესარიონ ორბელიშვილი (გარდ. 1737 წწ; კათალიკოსობა: 1724-1737 წწ.) - გარეჯელი ბერი, ცნობილია, როგორც ავტორი გამორჩეული პოლემიკური ვრცელი ტრაქტატისა „გრდემლი“, რომელშიც მოცემულია რომის კათოლიკური ეკლესიის განსხვავებული დოქტრინალური იდეებისა და წეს-ჩვეულებების კრიტიკა. ქართული თეოლოგიური ლიტერატურის ისტორიაში ეს პირველი და უკანასკნელი ანტიკათოლიკური ქართულენოვანი ნაშრომია.
ბესარიონ ბარათაშვილ-ორბელიშვილის ბიოგრაფიის შესახებ ცნობები მწირია. მისი დაბადების თარიღი დღემდე უცნობია. გვარი „ორბელიშვილი“ ბარათაშვილის გვარის ერთ-ერთი განშტოება იყო. ბესარიონი ერთგან საკუთარ თავზე წერს: „მე, ხუცესმონაზონი ნათესავით ბარათაშვილი, ტომობით ორბელიშვილი ბესარიონ უდაბნოსა გარესჯისასა“.
ბერი ბესარიონ ორბელიშვილი დავითგარეჯის იოანე ნათლისმცემლის მონასტერში მოღვაწეობდა. მას მონასტერში მოწაფეებისა და გადამწერთა ჯგუფი ჰყავდა, რომელიც ჰაგიოგრაფიულ კრებულებსა და სხვადასხვა ლიტურგიკულ საკითხავებზე მუშაობდა. ბესარიონი მეფე ვახტანგ VI-ის ძმასთან, გამუსლიმებულ იესესთან დაახლოებულ პირად ითვლებოდა. ქვეყანაში ოსმალების შემოჭრის შემდეგ, იესე მეფედ, ხოლო ბესარიონი კათალიკოსად დანიშნეს. კათალიკოსი დომენტი კონსტანტინეპოლში გადაასახლეს, ხოლო მეფე ვახტანგი იძულებული შეიქნა რუსეთში გადასულიყო. როგორც თ. ჟორდანია წერდა, „თათრებმა კათალიკოზობა მისცეს ბესარიონ ორბელიანს (1724 წ.)“. თვით დომენტი კათალიკოსი გადასახლებიდან შემდეგს სწერდა ბესარიონს: „მე არა მწყინდა, რომელ სჯულის მგმობელ იესეის სურდა შენი ჩემს მოადგილეთ მთავრობა“.
ოსმალებს ხელს აძლევდათ საპატრიარქო ტახტზე ანტიკათოლიკურად განწყობილი კანდიდატი, რომელიც იმავდროულად ოსმალთა ერთგული ქართველი მუსლიმი მეფის, იესეს მეგობარი იყო და ამით ოსმალებისადმი მისი ლოიალობაც უზრუნველყოფილი იქნებოდა. გარდა ამისა, სწორედ ასეთი კათალიკოსი უნდა ყოფილიყო სასურველი ოსმალებისთვის, რადგან მათ ინტერესში შედიოდა ქართველ და ევროპელ ქრისტიანებს შორის კეთილგანწყობილი ურთიერთობის არა მხოლოდ არდაშვება, არამედ მათ შორის მტრობის გაღვივებაც.
ბესარიონს თავისი აღსაყდრებისას უკვე დასრულებული ჰქონდა „გრდემლი“, რომელსაც 1712-1724 წლებში წერდა. დავითგარეჯის სკოლა ქვეყნის ინტელექტუალური ცხოვრების მნიშვნელოვანი ცენტრი იყო ამ პერიოდში. ამიტომ, ბუნებრივია, ამგვარ კაპიტალურ ნაშრომზე მუშაობა და მისი ფორმირების მრავალწლიანი პროცესი გარშემო მყოფთაგან ვერ დაიფარებოდა. ასე რომ, რომის ეკლესიისადმი ბესარიონის მძაფრად უარყოფითი დამოკიდებულების შესახებ ინფორმაცია ფართოდ იქნებოდა გავრცელებული.
ბერი ბესარიონ ორბელიშვილი დავითგარეჯის ლიტერატურული სკოლის თვალსაჩინო წარმომადგენელია. როგორც ცნობილია, ბესარიონმა გააგრძელა კათალიკოს დომენტის მიერ დაწყებული ჰაგიოგრაფიული კრებულის შევსება. მან კრებულს დაუმატა სხვა ქართველ წმინდანთა ცხოვრება-წამებანი. ბესარიონს თავადაც გადაუწერია იოანე სინელის, გრიგოლ დიოლოგოსის და სხვათა ნაშრომები. გარეჯელი ბერი ყოფილა გამოჩენილი მქადაგებელიც, თუმცა მისი ჰომილიები შემორჩენილი არაა. მის კალამს ეკუთვნის შემდეგი თხზულებები: „გრდემლი: სიტყვისგებაი ლათინთა მიმართ ჩვენ მართლმადიდებელთა მიერ თუ რაი არს ჩუენგან მათი განყოფილება“; „შესხმა და წამებაი წმიდისა და დიდებულისა მოწამისა არჩილისი“; „ღუაწლი წმიდისა და სანატრელისა, მოწამისა და მეფისა ლუარსაბისი“; „შესხმაი წმიდათა მოწამეთა ბიძინასი, შალვასი და ელისბარისი და უწყებაი წამებისა მათისა“; „დაძინებაი წმიდათაგანისა მამისა ჩუენისა ისე წილკანელ ეპისკოპოსისა საკვირველთმოქმედისა, რომელი იყო ერთი ათორმეტთა მამათაგანი, რომელნი შუამდინარით მოიწინეს“; „წამებაი და ღუაწლი წმიდისა დიდისა მოწამისა რაჟდენისი, რომელი იწამა ჟამთა დიდისა მეფისა ვახტანგისათა, სპარსთა მიერ ქართლს შინა, სოფელსა შინა წრომს“.
კორნელი კეკელიძის სიტყვით, ბესარიონის ნაშრომთა შორის „უფრო საყურადღებო“ მისი ვრცელი ტრაქტატი „გრდემლია“, რომელიც 38 თავისგან შედგება. ეს ძეგლი ყველაზე ვრცელ ხელნაწერზე დაყრდნობით 2013 წელს გამოიცა (იხ.: ბესარიონ კათალიკოსი (ბარათაშვილ-ორბელიშვილი, 1724-1737), გრდემლი: სიტყვისგებაი ლათინთა მიმართ ჩვენ მართლმადიდებელთა მიერ თუ რაი არს ჩუენგან მათი განყოფილება. ტექსტი ხელნაწერ S-3269-ის მიხედვით გამოსაცემად მოამზადა და შესავალი დაურთო ზაზა მამულაშვილმა, თბილისი, 2013, 368 გვ.).
საინტერესოა, რატომ შეიქმნა ბესარიონის ეს ყველაზე უფრო საყურადღებო ნაშრომი? რამ განაპირობა გარეჯელი ბერის ამგვარი ანტიკათოლიკობა? XVII საუკუნე ის ეპოქაა, როდესაც ევროპელი ვაჭრების, მოგზაურებისა და მისიონერების მიმოსვლა აქტიურდება ევროპასა და აღმოსავლეთის ქვეყნებს შორის. შესაბამისად, მისიონერთა მოღვაწეობა საქართველოშიც იმატებს. რაც მთავარია, აშკარად შესამჩნევი იყო ქართველთა შორის არსებული მზარდი სიმპათია ლათინი ბერებისადმი, რაც კათოლიკობაზე მოქცევის გახშირებული შემთხვევებითაც დასტურდებოდა. ამგვარი მოქცევები არა მხოლოდ ერისკაცთა, არამედ სამღვდელოთა შორისაც შეინიშნებოდა, რამაც, კ. კეკელიძის შეფასებით, „საფიქრებელში ჩააგდო მამაპაპური მართლმადიდებლობის გულშემატკივარნი“.
როგორც ჩანს, თავად ბესარიონის უშუალო გარემოცვაშიც, კერძოდ, დავითგარეჯის უდაბნოს იოანე ნათლისმცემლის მონასტრისთვისაც არ იყო უცხო ინტერკონფესიური გახსნილობა. ამას მოწმობს ხსენებულ მონასტერში სომეხი მონოფიზიტი მღვდლის, ჰოვანესის ლოცვა (რაც კედელზე წარწერით დასტურდება). მღვდელი ჰოვანესი რომის კათოლიკე ეკლესიასთან დაახლოებისთვის იღვწოდა.
ასევე, დავითგარეჯის სკოლის ეკუმენურ ტენდენციაზე მოწმობს თვით კათოლიკურად მოაზროვნე სულხან-საბას არა მხოლოდ ბერად აღკვეცის, არამედ მისი მონასტერში მქადაგებლის პოზიციაზე დადგენაც! სულხანი 1687 წლიდან ამჟღავნებდა სიმპათიებს კათოლიკობისადმი, რაც მის ნაშრომებშიც ვლინდება. 1698 წელს იგი ბერად აღიკვეცა ხსენებულ (მართლმადიდებლურ) მონასტერში. 1701 წლიდან კი საბა კათოლიკობას ოფიციალურად აღიარებს. კათოლიკობისადმი სიმპათიებს ბერი სულხან-საბა არც დავითგარეჯში მოღვაწეობის დროს მალავს. ცხადია, ყოველივე ეს არ დარჩებოდა შეუმჩნეველი ბერი ბესარიონისთვის. თუ წლებს გადავიანგარიშებთ, ბესარიონსა და საბას მინიმუმ ათი წელი მაინც ერთად უნდა ეცხოვრათ ამ მონასტერში.
„გრდემლის“ შესავალში ბესარიონი აღნიშნავს, რომ ნაშრომის წერისას კაპუცინელი ბერის, ფრანცისკე ბოლონიელის დახმარებით სარგებლობდა. „გრდემლი“ დაწერილია წყაროებზე მითითებების გარეშე. ავტორი ზოგჯერ აღნიშნავს, რომ მას გაუგონია, სმენია, ყური მოუკრავს ამა თუ იმ წესის თუ იდეის არსებობის შესახებ რომის ეკლესიაში. ზოგადად, ბესარიონი არ იყო უინტელექტო ექსცენტრიული ფანატიკოსი ბერი, რომელსაც დაუსაბუთებელი და გამოგონილი ბრალდებების გამოთქმა ახასიათებს. ბესარიონს იცნობდნენ როგორც მშრომელ, კეთილსინდისიერ მოღვაწეს, რომელიც ინტენსიურად მუშაობდა სხვადასხვა ტექსტზე. ამგვარი საქმის კეთება გამოუცდელ და გაუნათლებელ ადამიანს ნამდვილად გაუჭირდებოდა. ამიტომ, ალბათ, ლოგიკურია, მას იმის უნარიც ჰქონოდა, რომ უფრო მეტი დამაჯერებლობით, სიდინჯით, ობიექტურობითა და სათანადო წყაროების დამოწმებებით დაეწერა თავისი ვრცელი ტრაქტატი. მაგრამ აშკარაა, რომ ამგვარი ძეგლის შექმნისას მისი მიზანი უფრო იდეოლოგიური და პროპაგანდისტულია. როგორც ჩანს, ის აუცილებლად თვლიდა ასეთი დონის პოლემიკური ნაშრომი დაეწერა ამ საკითხებში გაუთვითცნობიერებელი ფართო პუბლიკისთვის, რადგან მიზანი ქვეყანაში იმ მზარდი პოპულარობის შენელება იყო, რითაც ლათინი მისიონერების საქმიანობა გამოირჩეოდა. სავარაუდოდ, წიგნის აუდიტორია სწორედ უბრალო ხალხი უნდა ყოფილიყო და არა განათლებული ქართველი სამღვდელოება ან მეფე-მთავრები, რომლებიც კათოლიკე მისიონერებს, როგორც წესი, თითქმის ყოველთვის მფარველობდნენ.
აღნიშნული პოლემიკური ტრაქტატი მრავალ შეცდომას, ხარვეზსა და უზუსტობას შეიცავს რომის კათოლიკური ეკლესიის სწავლების დოგმატურ თუ არადოგმატურ საკითხებთან დაკავშირებით, რაც მოცემულ სფეროში გათვითცნობიერებული მკვლევრებისთვის ადვილი შესამჩნევია.
ბესარიონის მიერ შედგენილ ჰაგიოგრაფიულ-ლიტურგიკული ხასიათის ტექსტებს თავისი განსაზღვრული მნიშვნელობა ჰქონდა ეკლესიაში და, შესაბამისად, მომდევნო თაობებმაც მადლიერებით მიიღეს და გაითავისეს ისინი. როგორც ზემოთ აღინიშნა, ბესარიონის სახელი უფრო მეტად დაკავშირებულია პოლემიკურ თხზულებასთან „გრდემლი“. ტრაქტატი დაწერისთანავე საკმაოდ გავრცელებულა. ამას მოწმობს ჩვენამდე მოღწეული თორმეტი ხელნაწერი, რომლებიც დაწერიდან სულ რამდენიმე ათეულ წელიწადში გადაუწერიათ. ჩვენამდე მოუღწეველ ხელნაწერებსაც თუ ჩავთვლით, გადაწერილ წიგნთა არცთუ მცირე რიცხვი გამოდის.
აღნიშნულ ტრაქტატს ბესარიონის თანამოაზრეთა წრეში აღფრთოვანებითაც შეხვედრიან. მაგრამ უნდა აღინიშნოს, რომ ხანგრძლივ პერსპექტივაში „გრდემლმა“ მდგრადი გავლენა ვერ იქონია ანტიკათოლიკური შემართების გაზრდის თვალსაზრისით ვერც ფართო მასებზე, ვერც საეკლესიო და საერო ხელისუფლების წარმომადგენლებზე, რომლებიც ქვეყნის საშინაო და საგარეო პოლიტიკას ქმნიდნენ. მართალია, ამ ძეგლის გავრცელებიდან რამდენიმე ათეული წლის შემდეგ საქართველოს მართლმადიდებელ ეკლესიაში ანტიკათოლიკური დაჯგუფება ჩნდება ზაქარია გაბაშვილის ხელმძღვანელობით, რომელსაც მიაწერენ ე.წ. „გაკათოლიკებული კათალიკოსის“, ანტონ პირველის შევიწროვებას, თუმცა, ამის შემდგომ მსგავსი ანტიკათოლიკური ძალა ქართულ რელიგიურ სივრცეში აღარასოდეს გამოჩენილა.
ამას გარდა, ბესარიონის ამ მთავარ დოგმატურ-პოლემიკურ ტრაქტატს არ მოჰყოლია რაიმე გამოხმაურება, პასუხი თუ კონტრ-კრიტიკა. არ გვაქვს ცნობები, რომლებშიც ასახულია რაიმეგვარი შეფასება ამ ტრაქტატისა არც ლათინი მისიონერებისგან და არც ქართველი კათოლიკეებისგან. შესაძლოა, გრდემლის გამოქვეყნებას მყისიერი აღფრთოვანებაც მოჰყვა და ბესარიონს ეყოლებოდა კიდეც თავისი მიმდევრები, მაგრამ, რაც რეალურად ჩანს მის დროს და შემდგომ ეპოქაში, ეს ძეგლი არ სარგებლობდა მასშტაბური, ხანგრძლივი აღიარებით. თუკი ყურადღებით დავაკვირდებით მისი მომდევნო პერიოდის ქართული სამეფო და საეკლესიო ხელისუფლებისა და ინტელექტუალური წრეების მისწრაფებებს, ამაში ადვილად დავრწმუნდებით. ქართველი მონარქები კვლავ კათოლიკურ ევროპასთან მჭიდრო კავშირების დამყარებას მიესწრაფვიან (მაგალითად, მეფე ერეკლე II) და საქართველოს მოდერნიზაციის ევროპული ყაიდის სამართლებრივ გეგმას ქმნიან (კერძოდ, მეფე გიორგი XII).
საქართველოში ტრაქტატ „გრდემლის“ დაწერის შემდეგ კათოლიკური ევროპის კულტურისადმი ინტერესი არათუ ნელდება, არამედ კიდევ უფრო იზრდება. პირველ რიგში, უნდა აღინიშნოს, რომ „გრდემლის“ გავრცელებიდან სულ რაღაც ექვსი წლის შემდეგ ითარგმნება კათოლიკური შინაარსის თეოლოგიური ნაშრომიც: ვახტანგ მეფის დაკვეთით 1730 წელს ნიკოლოზ ორბელიანმა გადმოწერა არჩილ მეფის მიერ ნათარგმნი პეტრე მოგილას „აღსარება სარწმუნოებისა“, რომელიც შეიქმნა არა მხოლოდ ლათინური სტილითა და მეთოდოლოგიით, არამედ ის კათოლიკურ დოქტრინალურ იდეებსაც შეიცავდა. მართალია, მოგილას კატეხიზმო 1642 წელს იასის საეკლესიო კრებამ ჩაასწორა, მაგრამ, როგორც მიტროპოლიტი კალისტოს უეარი აღნიშნავს, „ჩასწორებული ფორმითაც კი მოგილას ‘აღსარება’ მაინც ყველაზე უფრო კათოლიკური დოკუმენტია, რაც კი ოდესმე მართლმადიდებელი ეკლესიის ოფიციალურ კრებას მიუღია“. ამავე პერიოდში ქართველთა მიერ ევროპულ კულტურასთან ზიარების თვალსაზრისით საყურადღებოა ასევე იმ კრებულების თარგმნა, რომლებიც ფრანგი განმანათლებლების იდეებს შეიცავს.
მართალია, XIX საუკუნეში საქართველოში კათოლიკეთა რიცხვი რადიკალურად შემცირდა, მაგრამ ეს ერთმნიშვნელოვნად დაკავშირებული იყო რუსეთის იმპერიის ანტიკათოლიკურ რელიგიურ რეპრესიებთან (განსაკუთრებით 1845 წლიდან). ამრიგად, საქართველოში კათოლიკეთა მასშტაბურ შევიწროვებასა და მათი რაოდენობის დაკლებას ბესარიონის „გრდემლის“ გავლენას ვერ დავუკავშირებთ.
• ბესარიონ კათალიკოსი (ბარათაშვილ-ორბელიშვილი, 1724-1737): გრდემლი: სიტყვისგებაი ლათინთა მიმართ ჩვენ მართლმადიდებელთა მიერ თუ რაი არს ჩუენგან მათი განყოფილება. ტექსტი ხელნაწერ S-3269-ის მიხედვით გამოსაცემად მოამზადა და შესავალი დაურთო ზ. მამულაშვილმა, თბილისი, 2013 წ.
• თამარაშვილი, მ.: ისტორია კათოლიკობისა ქართველთა შორის, თბილისი: „სიესტა“, 2011 წ. (1902 წლის გამოცემის რეპრინტი).
• თინიკაშვილი, დ.: „კათალიკოს-პატრიარქ ბესარიონის (1724-1737) ანტიკათოლიკური ტრაქტატის ‘გრდემლის’ კრიტიკული განხილვისთვის განსაწმენდელის საკითხზე“, კათოლიკური მემკვიდრეობა საქართველოში - 3, მესამე საერთაშორისო სიმპოზიუმის მასალები, 4-5 ივნისი 2019. რედ.: მ. ღაღანიძე. თბილისი: „სულხან-საბა ორბელიანის უნივერსიტეტის გამომცემლობა“, 2020 წ.
• კარბელაშვილი, პ.: „ბესარიონი, 1728-1735“, წიგნში: პ. კარბელაშვილი, იერარქია საქართველოს ეკკლესიისა: კათალიკოსნი და მღვდელმთავარნი, მეორე გამოცემა, გამოსაცემად მოამზადა, შესავალი, კომენტარები და შენიშვნები დაურთო ბონდო არველაძემ, თბილისი: „კაბადონი +“, 2011 წ. (რეპრინტი 1900 წლის გამოცემისა).
• კეკელიძე, კ.: „ბესარიონ ბარათაშვილი-ორბელიშვილი“, წიგნში: კ. კეკელიძე, ძველი ქართული ლიტერატურის ისტორია, ტ. I, თბილისი: „მეცნიერება“, 1980 წ., 349-354.
• კეკელიძე, კ.: „კათოლიციზმი“, წიგნში: კ. კეკელიძე, ძველი ქართული ლიტერატურის ისტორია, ტ. I, თბილისი: „მეცნიერება“, 1980 წ., გვ. 486-487.
• ქავთარია, მ.: „ბესარიონ ორბელიშვილის ცხოვრება და მოღვაწეობა“, იხ.: „ხელნაწერთა ინსტიტუტის მოამბე“, ტ. I (თბილისი, 1959 წ.), გვ. 75-113.
• ქავთარია, მ.: დავით გარეჯის ლიტერატურული სკოლა, თბილისი: „მეცნიერება“, 1965 წ.
• ქავთარია, მ.: „ბესარიონ ორბელიშვილი“, იხ.: ძველი ქართული პოეზიის ისტორიიდან (XVII-XVIII სს.), თბილისი: „საბჭოთა საქართველო“, 1977 წ., გვ. 171-202.
• Popivchak, R.: Peter Mohila, Metropolitan of Kiev (1633-47): Translation and Evolution of his “Orthodox Confession of Faith” (1640), Washington, DC: Catholic University of America, 1975.
• Ware, K.: The Orthodox Church. Harmondsworth, Middlesex: Penguin, 1963.
• Ware, K.: Petr Moghila, in: Encyclopedia of Religion, edited by Lindsay Jones, 2nd ed., vol. 12, Macmillan Reference USA, 2005, pp. 7071-7072.
ციტირების წესი