ჩახრუხაძე შუა საუკუნეების ქართველი ავტორია, რომლის კალამსაც პოემა „თამარიანის“ შექმნას მიაწერენ. ამ პიროვნების ბიოგრაფიის რეკონსტრუქცია ძალზედ რთულია. ამგვარი ცნობები, ძირითადად, თავად მის პოემაში შეგვიძლია ვიპოვოთ. თუმცა, საქმეს ართულებს ის, რომ პოემაში ზოგიერთი ადგილი, შესაძლოა, ბევრად გვიანდელ ჩანართს წარმოადგენდეს. ამასთან, ამ თხზულების დარჩენილი ნაწილებიც თავად თამარის ეპოქის სხვადასხვა დროსაა დაწერილი და გაერთიანებულია ერთ პოემაში.
კორნელი კეკელიძე ემხრობა იმ აზრს, რომ ჩახრუხაძე, პოემა „თამარიანის“ ავტორი, თავად პოემის ტაეპების საფუძველზე, მოხევედ უნდა მივიჩნიოთ. თუმცა, „თამარიანის“ ის პასაჟი, რომელიც ამის შესახებ მოგვითხრობს, აღორძინების ხანის ჩანართს უნდა წარმოადგენდეს. ამგვარად, იქ ნახსენები ჩახრუხაძის ავტორობა არის გადმოცემის დამოწმება; თავად ეს სტროფი გადმოცემის წყარო კი არ არის, არამედ გვიანდელი ჩანართის ავტორი ჩახრუხაძის მიერ თამარის ქების შესახებ რაღაც ძველ გადმოცემას ეყრდნობა. კეკელიძე ეთანხმება იმ აზრს, რომ ჩახრუხაძე თამარის ეპოქაში ცხოვრობდა. ეს დასტურდება არჩილ მეფის თხზულებებშიც. არჩილი მიიჩნევს, რომ ჩახრუხაძე რუსთაველზე ცოტა ხნით ადრე მოღვაწეობდა. არსებობს მოსაზრებებიც, რომელთა თანახმად ამ პიროვნების გაიგივება შოთა რუსთაველთანაც ხდება; მარი ბროსესა და ნიკო მართან განვითარებულ ამ მოსაზრებას კეკელიძე გადაჭრით ეწინააღმდეგება (ამგვარ მოსაზრებას ეწინააღმდეგებოდა ჯერ კიდევ XIX საუკუნეში ზაქარია ჭიჭინაძეც). ბროსესა და მარის შეხედულებებს ავითარებს ასევე მოსე ჯანაშვილიც, რომელიც ეყრდნობა რუსთაველის „ვეფხისტყაოსანში“, თითქოსდა, მითითებებს ავტორის მიერ გამოთქმულ თამარის სხვა, ადრინდელ საქებარ სიტყვებზე. პავლე ინგოროყვას აზრით, რომელმაც საგანგებო კვლევა მიუძღვნა საკითხს („ჩახრუხაისძე, პოეტი, მოგზაური“), ჩახრუხაძე 1164-1165 წლებში უნდა ყოფილიყო დაბადებული. 1184-1188 წლებში თამარის კარზე იყო, როგორც კარის მგოსანი, ხოლო შემდგომ (1191 წლამდე) შირვანში უნდა ყოფილიყო; 1193 წლისთვის იგი კვლავ სამეფო კარზეა, რის შემდგომაც გადაიხვეწა სამშობლოდან; ამის მიზეზი მეფისადმი უიმედო სიყვარული ყოფილა. ჩახრუხაძეს მრავალ ქვეყანაში უმოგზაურია და, საბოლოოდ, სავარაუდოდ, იერუსალიმის ჯვრის მონასტერში გარდაცვლილა. ინგოროყვას აზრით, „თამარიანის“ რამდენიმე ფრაგმენტი თავად ჩახრუხაძის ძმის, ასევე ჩახრუხაძის მიერ უნდა ყოფილიყო დაწერილი. ასევე, რამდენიმე ფრაგმენტი ჩახრუხაძის მეგობარს, ვინმე ბარამან მანისაც უნდა ეკუთვნოდეს.
კეკელიძე ინგოროყვას ამ შეხედულებასაც აკრიტიკებს. ის ყურადღებას აქცევს გელათის ერთ-ერთ სჯულის კანონზე დართულ ანდერძს, რომელშიც „გრიგოლ ჩახრეხაჲსძე“ არის მოხსენიებული. ის ცდილობს „თამარიანის“ ავტორის ამ პიროვნებასთან დაკავშირებას ორი პირობის საფუძველზე: ისინი დაახლოებით ერთსა და იმავე დროს მოღვაწეობდნენ; ანდერძსა და პოემას შორის იგრძნობა სტილისტური მსგავსება. გარდა ამისა, ამ მოსაზრების განსამტკიცებლად კეკელიძე პოემაში მოთხრობილი ისტორიების დაწვრილებითი ანალიზის საფუძველზე ასკვნის, რომ ინგოროყვას მოსაზრება სამშობლოდან გადახვეწის შესახებ, მცდარია.
ჩახრუხაძის პოემა „თამარიანი“ შუა საუკუნეების იმ ტიპის თხზულებებს განეკუთვნება, რომლებშიც მონარქიის ლეგიტიმაცია ღვთაებრივ საფუძველზე ხორციელდება. თავისი არსით, ამ ტიპის თხზულებები პოლიტიკური თეოლოგიის სფეროს განეკუთვნება. „თამარიანი“ მონარქისთვის, თამარ მეფისთვის ხოტბის შესხმას წარმოადგენს, თუმცა, ეს ხოტბა, უმეტესწილად, გადაჭარბებულ, ღვთაების რანგში ამყვან ქებას შეიცავს. თეოლოგიური შინაარსით მდიდარი ეს თხზულება ტრადიციულ ქრისტიანულ თეოლოგიასთან, გარკვეულწილად, შეუთავსებელიცაა, რამდენადაც მასში ადამიანის გადამეტებულ შეფასებას, ერთგვარ „გაღმერთებასაც“ კი ვხვდებით.
კორნელი კეკელიძის აზრით, თხზულების სხვადასხვა ფრაგმენტები (თუ არ ჩავთვლით იმ ადგილებს, რომლებიც ბევრად გვიან იქნა სხვა ავტორის მიერ ჩამატებული) ავტორს თავისი მოღვაწეობის სხვადასხვა პერიოდში დაუწერია, თუმცა კი, ამას არ შეუშლია ხელი თხზულების ერთიანი სტრუქტურის ჩამოყალიბებისთვის. ავტორის განზრახვა დასაწყისშივე იკვეთება: მოახდინოს თამარ მეფის განსაკუთრებული, ღვთაებრივი ღირსების წარმოჩენა. საინტერესოა პოემის დასაწყისშივე ფილოსოფოსთა ხსენება; ჩახრუხაძე ახსენებს დიონისე არეოპაგელს, პლატონს, არისტოტელეს. ეს ნათლად აჩვენებს ჩახრუხაძის ეპოქის ინტელექტუალურ გარემოს. იმ პერიოდისთვის ქართულად თარგმნილი იყო „არეოპაგიტული კორპუსის“ თხზულებები, ამასთანავე, იოანე პეტრიწის მიერ თარგმნილი იყო პროკლეს „თეოლოგიის საწყისებიც“, რომელიც პლატონისა და არისტოტელეს ფილოსოფიის შესახებ უმნიშვნელოვანეს ცნობებს მოიცავს. ამგვარად, იმ პერიოდის ქართველი ინტელექტუალებისთვის ნაცნობი იყო ამ ფილოსოფოსთა ნააზრევი. ამის მაგალითია ჩახრუხაძეც. თუმცა კი, ჩახრუხაძეს ვერ მივიჩნევთ ქართველ მოაზროვნეთა იმ ნაკადის ნაწილად, ვინც ცოდნისა და რწმენის, ფილოსოფიისა და თეოლოგიის თანაბარუფლებიანობას უჭერდა მხარს. ჩახრუხაძე დიონისეს, პლატონის, არისტოტელეს ფილოსოფიას თამარის ღირსების გამოთქმისთვის არასაკმარისად მიიჩნევს. ამგვარად, ჩახრუხაძე არ გახლავთ „პეტრიწული ყაიდის“ მოაზროვნე.
ჩახრუხაძის პოემაში მრავლად ვხვდებით ქრისტიანული თეოლოგიის რეცეფციას. ყურადღებას იქცევს ერთ-ერთ ტაეპში სამება-ღმერთის შესახებ საუბარი. ავტორი ამბობს, რომ ღმერთის მიერ ყოველივე სიბრძნითაა შექმნილი. აქ შუა საუკუნეების თეოლოგიაში გავრცელებული ღმერთის პირველმიზეზობის თეორიის გავლენა იკითხება. ფსალმუნებში (რომლებიც „თამარიანში“ არაერთხელაა ნახსენები) გამოთქმული „ყოველივეს სიბრძნით შექმნა“, „ცისა და ქვეყნის შექმნა“ ირიბი საფუძველია ღმერთის არსებობის ტელეოლოგიური არგუმენტისთვის. აქაც, ვფიქრობთ, ირიბად სწორედ სამყაროს კანონზომიერების მეშვეობით გონიერ შემოქმედზე მითითებას უნდა ვხვდებოდეთ.
თხზულებაში ისტორიული მოვლენების ამოკითხვაც შეგვიძლია, რამაც ავტორის ბიოგრაფიის დაზუსტებაში მნიშვნელოვანი როლი შეიძლება ითამაშოს. მაგალითად, ერთ-ერთ მონაკვეთში საუბარია ბრძოლაზე, რომელშიც, სავარაუდოდ, ბასიანის ბრძოლა უნდა იგულისხმებოდეს. კეკელიძესთვის ეს კიდევ ერთ არგუმენტს წარმოადგენდა ინგოროყვასთან დისკუსიაში, რომ XIII საუკუნის დამდეგს პოემის ავტორი საქართველოში უნდა ყოფილიყო.
პოემაში ცნობილი ფილოსოფოსების გარდა, თამარის ქების კონტექსტში, არაერთი ძველაღთქმისეული პერსონაჟიცაა ნახსენები. გარდა ამისა, ნახსენებია იმ პერიოდის სხვადასხვა მხატვრული ნაწარმოებების მოქმედი გმირებიც. ეს ავტორის ფართო ინტელექტუალურ ჰორიზონტზე მიანიშნებს. ეს საფუძველი გახდა ზაქარია ჭიჭინაძის მოსაზრებისა, რომლის თანახმადაც ჩახრუხაძეს საბერძნეთში უნდა მიეღო განათლება. ყურადღებას იმსახურებს პოემაში აღწერილი სამშობლოდან გადახვეწილი მოყმის ისტორიაც, რომლის საფუძველზეც ინგოროყვა ჩახრუხაძის ხანგრძლივი მოგზაურობის ისტორიას ვარაუდობდა.
საბოლოო ჯამში, უნდა ითქვას, რომ ჩახრუხაძის „თამარიანი“ ატარებს საქართველოში ქრისტიანული აზროვნების სპეციფიკურ სახეს. ქრისტიანული მოძღვრების ინტერპრეტაციის საფუძველზე აქ კონკრეტული მონარქის მაღალი ღირსებაა წარმოჩენილი. შესაბამისად, ჩახრუხაძე, როგორც ამ პოემის ავტორი, ქართულ აზროვნებაში პოლიტიკური თეოლოგიის წარმომადგენელთა რიგს უნდა მივაკუთვნოთ.
„თამარიანი“ რამდენჯერმე გამოიცა; ის გამოსცა პლატონ იოსელიანმა (1838 წ.), ხოლო შემდეგ კი დავით ჩუბინაშვილმა (1863 წ.) და ზაქარია ჭიჭინაძემ (1882 წ.); XX საუკუნის დასაწყისში ის გამოსცა ნიკო მარმა (1902 წ.), შემდგომ კი სოლომონ ყუბანეიშვილმა (1949 წ.). გარდა ამისა, ხაზგასასმელია შალვა ნუცუბიძის მიერ „თამარიანის“ რუსული თარგმანის გამოცემაც (1942 წ.). „თამარიანის“ კვლევის საქმეში განსაკუთრებით უნდა აღვნიშნოთ ზაქარია ჭიჭინაძის, პავლე ინგოროყვას, მარი ბროსეს, ნიკო მარისა და კორნელი კეკელიძის ნაშრომები. საგანგებო ყურადღებას იპყრობს საქართველოს პირველი პრეზიდენტის, ზვიად გამსახურდიას წვლილიც ჩახრუხაძის შესწავლის საქმეში.
• [ჩახრუხაძე]: თამარიანი ჩახრუხაძისა, თბილისი: ფედერაცია და სტამბა, 1937 წ.
• გამსახურდია, ზ.: ქალის კულტი „თამარიანსა“ და „ვეფხისტყაოსანში“, იხ.: „საქართველოს სსრ მეცნიერებათა აკადემიის მოამბე“, # 2 (თბილისი, 1985 წ.), გვ. 429-431.
• ინგოროყვა, პ.: ჩახრუხაისძე, პოეტი, მოგზაური, ჟურნალში: „კავკასიონი“, # 1-4 (თბილისი, 1924 წ.).
• იოსელიანი, პ.: პოეტი ჩახრუხაძე, იხ.: პ. იოსელიანი, აღწერა დუშეთისა თბილისის გუბერნიის ქალაქისა, თბილისი, 2012, გვ. 125-128.
• კეკელიძე, კ.: ძველი ქართული მწერლობის ისტორია, ტ. II, თბილისი: „სტალინის სახელობის თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტის გამომცემლობა“, 1952 წ.
• მარრი, ნ.: დავით აღმაშენებლისა და თამარ მეფის მგოსნები შავთელი და ჩახრუხაძე, ქართულად თარგმნა გ. ყიფშიძემ, იხ.: „ფასკუნჯი“, რედაქტორ-გამომცემელი ს. ფირცხალავა, # 1 (თბილისი, 1910), გვ. 67-76.
• ქრესტომათია, შეადგინა ს. ყუბანეიშვილმა, თბილისი: „სტალინის სახელობის თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტის გამომცემლობა“, 1949 წ.
• ჭიჭინაძე, ზ.: ქართული მწერლობა მეთორმეტე საუკუნისა, ტფილისი: „როტინიანცის სტამბა“, 1887 წ.
• ჭიჭინაძე, ზ.: შოთა რუსთაველი ჩახრუხაძე არ არის, ჩახრუხაძე შოთა რუსთაველი არ გახლავსთ, იხ.: „რუსთაველი“, # 3 (თბილისი, 1918 წ.), გვ. 3-4.
ციტირების წესი