მიქაელ ფსელოსი (ბერძ. Μιχαήλ Ψελλός, ერისკაცობაში – კონსტანტინე), 1018–1078 ან 1096 წწ. – ბიზანტიელი სწავლული, მწერალი და პედაგოგი, ფილოსოფოსი და რიტორი, ისტორიოგრაფოსი, სახელმწიფო მოხელე. ფსელოსის ენციკლოპედიურ განათლებაზე მეტყველებს მისი თხზულებები: ფილოსოფიურ–თეოლოგიური, ლოგიკური, რიტორიკული, გრამატიკული, ისტორიოგრაფიული, პოეტური, მათემატიკური, სამედიცინო, იურისპრუდენციული, სამხედრო საქმისა და სხვ.
მიქაელ ფსელოსი კონსტანტინოპოლში დაიბადა, არცთუ შეძლებულ ოჯახში. მიუხედავად ამისა, დედის მეცადინეობით მან თავისი დროისათვის საუკეთესო განათლება მიიღო. სამსახური 19 წლისას დაუწყია მდივნობით, შემდეგ მოსამართლედაც მუშაობდა. ნიჭმა და განათლებამ, ასევე იმ დროის ინტელექტუალური ელიტის დახმარებამ ფსელოსს მისცა შესაძლებლობა იმპერატორის კარის მოხელე გამხდარიყო (1041 წ.). საერო და საეკლესიო პოლიტიკაში აქტიურად ჩართულს, 1055 წელს, მას მოუხდა მეგობრებთან – კონსტანტინე ლიხუდესა (დიდი საიმპერიო მოხელე, შემდგომ – პატრიარქი) და იოანე ქსიფილინოსთან ერთად (მომავალი პატრიარქი) ქალაქს გარიდებოდა და ბერად აღკვეცილიყო ბითვინიის ოლიმპოს (ულუმბო) მონასტერში. გარკვეული ხნის შემდეგ იგი ბრუნდება კონსტანტინოპოლში და კვლავ სამეფო კარზე მსახურობს. ფსელოსი შემდგომაც არაერთხელ აღმოჩენილა საჩოთირო სიტუაციაში, მაგრამ მახვილი გონებისა და ენის წყალობით ყოველთვის ახერხებდა მდგომარეობიდან გამოსვლას. სიტუაციის შესაბამისად, მას არასოდეს გაჭირვებია პოზიცის შეცვლა. მაგალითად, ისააკ Ι კომნენოსის დავალებით ფსელოსს დაწერილი ჰქონდა ბრალდება პატრიარქ მიქაელ კერულარიოსის წინააღმდეგ (ეს ის პატრიარქია, რომლის დროს, 1054 წელს, მოხდა დიდი სქიზმა დასავლეთისა და აღმოსავლეთის ეკლესიებს შორის), მაგრამ მოგვინებით, პატრიარქის გარდაცვალების ერთ-ერთი წლისთავისათვის, მანვე უძღვნა მას ვრცელი, რამდენიმე ათეული გვერდის შემცველი ენკომიონი. ფსელოსი ცხრა კეისრის დროს იყო მაღალ თანამდებობებზე და ყოველი მომდევნო იმპერატორისაგან უფრო მაღალი ტიტულის, მეტი გავლენისა და ქონების მოპოვებას ახერხებდა. ამიტომაც არის, რომ ბიზანტიური ცივილიზაციის ამ ერთ-ერთი გამორჩეული ფიგურის შესახებ ურთიერთსაპირისპირო შეხედულებებია გამოთქმული: ერთნი ფსელოსს მედროვე და უპრინციპო ადამიანად თვლიან, ხოლო მეორენი რენესანსული მასშტაბის მოღვაწედ მიიჩნევენ, რომელსაც სამეცნიერო–საგანმანათლებლო საქმიანობისათვის გარემოებებთან შეგუება უხდება. ფსელოსი განსაკუთრებით აღზევებული მისი აღზრდილის – მიქაელ VII დუკას ზეობის დროს იყო, წიგნიერებისა და ფილოსოფიის მოყვარული იმპერატორისა (რომლის მეუღლე იყო მარიამ ბაგრატიონი). მიუხედავად ამისა, როგორც ფიქრობენ, მიქაელ VII-ის იმპერატორობის ბოლო პერიოდშივე მას უნდა დაეტოვებინა სასახლე და უნდა დაბრუნებულიყო მონასტერში. ერთი მოსაზრებით, ფსელოსი იმპერატორის გადაყენების შემდეგ (1078 წ.) მალევე გარდაიცვალა, თუმცა, არსებობს აზრი, რომ მას 1096 წლამდე უნდა ეცოცხლა.
XI საუკუნის მე-2 ნახევარი, როდესაც ფსელოსი მოღვაწეობს, ბიზანტიაში ორი ინტელექტუალური ტენდენციის დაპირისპირებით ხასიათდება: ტრადიციულით და ნოვატორულით. განათლების საკითხისა და, კერძოდ, თეოლოგიის სტატუსის მიმართ დამოკიდებულებაში ერთნი იმ პერიოდისათვის დადგენილ ტრადიციულ მიდგომას იცავენ - უნდა მივსდიოთ დიდი მამების მაგალითს, რომელთაც მკაფიოდ განსაზღვრეს გარეშეთა ნააზრევში რწმენისათვის სასარგებლო და ასევე ღვთის შესახებ გონებით მისაწვდომი ცოდნის საზღვრები, ხოლო მეორენი ესწრაფვიან როგორც ქრისტიანისათვის სასარგებლო განათლების, ისე თეოლოგიის სფეროს რაციონალისტური საზღვრების გაფართოებას. ამ ნოვატორული ტენდენციების განვითარებაში განსაკუთრებული როლი შეასრულა კონსტანტინოპოლის ფილოსოფიურმა სკოლამ, რომლის ორგანიზატორად, სააზროვნო მიმართულებისა და პედაგოგიური მეთოდების განმსაზღვრელად გვევლინება მიქაელ ფსელოსი. მის ხელმძღვანელ როლზე მეტყველებს მისი წოდებაც: ფილოსოფოსთა იპატოსი (=კონსული). ფილოსოფიური სკოლა ერთ–ერთ განყოფილებას წარმოადგენდა (მეორეს, იურიდიულს, იოანე ქსიფილინოსი უძღვებოდა) კონსტანტინე მონომაქოსის მიერ 1045 წელს დაარსებული და მისი პატრონაჟის ქვეშ მყოფი ე. წ. უნივერსიტეტისა, რომელიც მიზნად სახელმწიფოსათვის განათლებული კადრების მომზადებას ისახავდა.
თავად ფსელოსის იდეალიც პოლიტიკური სიქველეებით შემკული საზოგადოებრივი ადამიანი იყო. იგი ამგვარად მსჯელობდა: კაცობრივი სულის უვნებო და უძრავი მდგომარეობა მომავალი ცხოვრების შესაფერისია, ხოლო ამქვეყნად სულის დანიშნულება სხეულთან ერთად ჰარმონიაში ცხოვრებაა. ღმერთს ადამიანი შეიძლება ემსგავსოს სხვებთან ერთად ცხოვრების დროსაც, როდესაც იგი თავის მსგავსებთან ერთად განიცდის სიხარულსა და მწუხარებას, თანაუგრძნობს მათ. ჭვრეტით ცხოვრებას მაშინ მოაქვს სარგებლობა ადამიანებისათვის, თუკი სულის ვნებად ნაწილს ჩამოაყალიბებს სხეულთან ერთად სწორი ცხოვრებისათვის (ბ. ტატაკისი). ფსელოსის პროგრამა ადამიანის სწორედ ამგვარი გაგებისა და საიმპერიო სკოლის მიზნის შესაბამისია: ახალგაზრდას უნდა შეეძინა ცოდნა და უნდა შეძლებოდა ამ ცოდნის სათანადო ფორმით გამოხატვა; ფილოსოფია და რიტორიკა ფსელოსისათვის განუყოფელია. ტრივიუმისა (გრამატიკა, რიტორიკა და დიალექტიკა) და კვადრივიუმის (არითმეტიკა, გეომეტრია, მუსიკა, ასტრონომია) შემდეგ სასწავლო კურსს აგვირგვინებდა ფილოსოფია. ამავე დროს, სკოლა მოწოდებული იყო ქრისტიანული თეოლოგიის სასწავლებლად, რისთვისაც ელინური განათლება მოსამზადებელ საფეხურად განიხილებოდა. ანტიკურობის მიმართ ამგვარი პოზიცია, რაც არა მხოლოდ მისი გამოყენების გასამართლებლად იყო მოწოდებული, არამედ მისი როგორც ქრისტიანობისაკენ გონების წარმმართველის მნიშვნელობას გამოკვეთდა, წარმართობიდან ქრისტიანობისაკენ გარდამავალ ეტაპზე მკაფიოდ არის ჩამოყალიბებული უკვე კლიმენტი ალექსანდრიელთან. მაგრამ ფსელოსის სკოლაში, ამ ყველაფერთან ერთად, ელინური კულტურის თავისთავადობის დაფასებასაც ვხედავთ, რაც სიახლეა და რაც მოგვიანებით რენესანსად წოდებულ ეპოქას ამზადებს. ფსელოსის „გიმნასიონს“ ევროპიდანაც აკითხავდნენ. ეს გრძელდებოდა ფსელოსის მოწაფის, იოანე იტალოსის იპატოსობის დროსაც (ვინემ მას ერესში დაადანაშაულებდნენ და სკოლას ჩამოაშორებდნენ) და შემდგომაც, სანამ სკოლა დაიხურებოდა. ფსელოსის სასწავლო სისტემა სანიმუშო ხდება ევროპული უნივერსიტეტებისათვის და, ასევე, XII საუკუნეში გელათის მონასტერთან დაარსებული ე.წ. აკადემიისათვის.
მიქაელ ფსელოსის შრომების უმეტესობა დაწერილია ფილოსოფიური სკოლის მსმენელთა და მის აღსაზრდელთა განსასწავლად, რომელთა შორის იმპერატორთა შთამომავლებიც იყვნენ. ეს არის სახელმძღვანელოები, კომპენდიუმები, განმარტებები, კომენტირებული ტექსტები და სხვ.
ფსელოსის პიროვნებასთან ერთად, არანაკლებ აზრთა სხვადასხვაობას იწვევს მისი ფილოსოფიური ხედვები: ზოგისთვის ფსელოსი ეკლექტიკოსია და კომპილატორი, ზოგისთვის – ორიგინალური მოაზროვნე; ზოგი მას ნეოპლატონიკოსად მიიჩნევს, ზოგი კი მასში ახალი ტიპის ქრისტიან სქოლასტიკოსს ხედავს, რომელიც მთელს ანტიკურ აზროვნებას ქრისტიანული თეოლოგიის საჭიროებისათვის ხელახლა გადაიაზრებს. ფსელოსი თავადაც აღნიშნავდა საკუთარ წვლილს კონსტანტინოპოლში ფილოსოფიის აღორძინების საქმეში. თავის სასწავლო პროგრამაში მან, არისტოტელესთან ერთად, სხვა ძველ ავტორთა, უპირველეს ყოვლისა კი, პლატონისა და ნეოპლატონიკოსთა თხზულებები შეიტანა. თუმცა, ფსელოსის დამოკიდებულება მათ მიმართ უკრიტიკო როდია. მართალია, პატრისტიკისაგან განსხვავებით, მის შრომებში ვხვდებით პირდაპირ დამოწმებას წარმართი მოაზროვნეებისა და მათ მოხსენიებას ეპითეტებით: „ღვთაებრივი“, „დაიმონური“, „შეუდარებელი“, მაგრამ ეს ხდება მხოლოდ მაშინ, როდესაც მათი აზრები მისთვის მისაღებია. რაც შეეხება მისთვის მიუღებელ ნააზრევს (უმთავრესად, თეურგიას), მის შესაფასებლად მას ისეთი გამოთქმები აქვს, როგორიცაა: „როშვა“, „მჩხიბაობა“, „სიზმართსჯა“ და სხვ. ქალდეველებისაგანაც იგი, როგორც თავად აღნიშნავდა, მხოლოდ იმას იღებდა, რაც მის ქრისტიანულ რწმენას ეთანხმებოდა.
ნებისმიერი ოკულტიზმი, საზოგადოდ, მიუღებელია ფსელოსისათვის. სწორედ რაციონალიზმის პოზიციიდან უპირისპირდება იგი დემონოლოგიას. მისი აზრით, მაგიით დაკავება გონებას ახშობს, ხოლო ფილოსოფია ლოგიკური აზროვნებითა და ზემატერიალურთა ჭვრეტით წვრთნის, რათა სული ზეარსის ხედვისაკენ წარმართოს. ამგვარად, ფსელოსი აქცენტს აკეთებს ადამიანის მიერ ჭეშმარიტების საკუთარი ინტელექტუალური უნარებით წვდომაზეც. ამავე დროს, ფსელოსის რაციონალიზმი არ უარყოფს თეოლოგიურ მისტიკას. თეოლოგიას ის ორ ნაწილად ყოფს: ერთი ექვემდებარება რაციონალურ შემეცნებას და ფილოსოფიის მწვერვალად მოიაზრება, ხოლო მეორე ნაწილი ლოგიკისათვის მიუწვდომელ მისტიკის სფეროს განეკუთვნება. დისკურსიულ აზროვნებას აღემატება უმაღლესი სულიერი უნარი – გონება, რომელიც წვდება შესამეცნებელს ზეგანსჯით და უშუალოდ, შეგრძნების მსგავსად; მაგრამ ეს უნარი მხოლოდ მათ აქვთ, რომელთა სული განსწავლულია და განწმენდილი (ბ. ტატაკისი).
მიუხედავად ნეოპლატონიზმით გატაცებისა, ფსელოსს ძალიან კარგად აქვს გააზრებული განსხვავება ემანაციონიზმსა და კრეაციონიზმს შორის. იგი თავადვე შესანიშნავად გვიხსნის განსხვავებას ნეოპლატონურ საწყის ტრიადასა და ქრისტიანულ სამებას შორის. მისი განცხადებების მიხედვით, თვით მისი ყველაზე სათაყვანებელი ელინები – პლატონი და პროკლეც კი ფერმკრთალდებიან ქრისტიან ღვთისმეტყველებთან შედარებით. მართალია, ფსელოსი ყველანაირად ბაძავს პლატონის ენასა და სტილს, რიტორიკის მწვერვალი, ისევე როგორც თეოლოგიისა, მისთვის მაინც გრიგოლ ღვთისმეტყველია. სწორედ გრიგოლ ღვთისმეტყველის ჰომილიების მიხედვით ასწავლის იგი თავის მოწაფეებს საღვთისმეტყველო აზროვნებას და საუბარს. მას სპეციალური ტრაქტატიც აქვს დაწერილი გრიგოლ ღვთისმეტყველის თეოლოგიური სტილის შესახებ. და მაინც, მისი გონება თავს ვერ აღწევს ნეოპლატონიკოსთა მწყობრი სისტემის მიზიდულობას: თუკი, მამათა შრომებში ამა თუ იმ ფილოსოფიური საკითხის განმარტებისას, როდესაც მათ და ნეოპლატონიკოსთა ნააზრევს შორის პარალელებს წარმოაჩენს, ფსელოსი იცავს დოგმასთან შესაბამისობას, მეტ თავისუფლებას გამოავლენს, როდესაც საკუთარ თვალსაზრისს არა კომენტარის, არამედ ორიგინალური მსჯელობის ფორმით წარმოგვიდგენს. მაგალითად, ტრაქტატში „მარადისობის შესახებ“ იგი პლატონურ–ნეოპლატონური და ორიგენისტული ნააზრევის ორთოდოქსულ ხედვასთან შეთანხმებას ცდილობს (თუმცა, საკუთრივ ორიგენისტული აპოკატასტასი მისთვის მიუღებელია).
ფსელოსის ფილოსოფიურ–თეოლოგიური შრომებიდან აღსანიშნავია: ენციკლოპედიური ნაშრომი „ყოველგვარი სწავლება“; კომენტარები პლატონის, არისტოტელესა და ნეოპლატონიკოსთა შრომებზე; ტრაქტატები დემონოლოგიაში, რომლებიც ანტიკური და პატრისტიკული ნააზრევის შეჯერებით არის დაწერილი; თეოლოგიური ტრაქტატები, დაწერილი განმარტებად გრიგოლ ღვთისმეტყველის ტექსტებზე; სიტყვები სხვადასხვა ერესის წინააღმდეგ; ორიგენისტების თვალსაზრისთა გადმოცემა აღდგომის შესახებ; ტრაქტატები სულის შესახებ; „ქებათა ქების“ განმარტება და სხვ. რიტორიკულ ნაშრომებს განეკუთვნება: ტრაქტატები რიტორიკის თეორიაში, მათ შორის, ქრისტიანი მამების სტილის შესახებ; ენკომიონები იმპერატორებისა, პატრიარქებისა (მიქაელ კერულარიოსის, კონსტანტინე ლიხუდესი, იოანე ქსიფილინოსის); ეპიტაფიები (მათ შორის, დედისა და შვილისა, მისი სკოლის მასწავლებლის – ნიკეტასისა); სასამართლოზე წარმოსათქმელი საბრალდებო და აპოლოგეტური სიტყვები. შემონახულია ფსელოსის ხუთასამდე წერილი.
ფსელოსის ნაშრომებს შორის განსაკუთრებული ადგილი უკავია „ქრონოგრაფიას“, რომელიც 978–1078 წლების ისტორიას გადმოსცემს თოთხმეტი იმპერატორის მმართველობის მიხედვით – ბასილი II ბულგართმმუსვრელიდან (976–1025 წწ.) დაწყებული, ვინემ მიქაელ VII დუკამდე (1071–1078 წწ.). ეს ნაშრომი ღირებულია ქართული ისტორიოგრაფიისათვისაც, ვინაიდან იგი ცნობებს გვაწვდის საქართველოს შესახებ (მაგალითად, ბასილის წინააღმდეგ ფოკას გალაშქრებისას მის მხარეს იბერიელთა ჯარის მონაწილეობაზე და სხვ.), ასევე ქართველ ისტორიულ პირთა შესახებ, რომლებთანაც ფსელოსს პირადი ნაცნობობა აკავშირებდა: იმპერატორ მიქელ VII დუკას მეუღლის – მარიამ ბაგრატიონისა და მათი ვაჟის – კონსტანტინეს შესახებ.
მიქაელ ფსელოსის თხზულებების, ანტიკურობის მიმართ მისი პოზიციისა და ფილოსოფიურ–თეოლოგიური სტილის გავლენა ჩანს მის თანამედროვე (უპირველეს ყოვლისა, იოანე იტალოსის) და შემდგომი პერიოდის აზროვნებაზე. ერთ-ერთი მათგანია მიქაელ იტალიკოსი, კონსტანტინოპოლის საპატრიარქო სასწავლებლის პედაგოგი XII საუკუნეში, რომელსაც მეგობრები „მეორე პლატონად“ მოიხსენიებდნენ (ბ. ტატაკისი). ფსელოსის სკოლის გავლენას ვხედავთ XII საუკუნის ქართველი ფილოსოფოსის – იოანე პეტრიწის მიერ ნეოპლატონური ფილოსოფიის სწავლების მეთოდებში, რასაც წინ არისტოტელეს ლოგიკის შესწავლა უძღოდა.
ძველ ქართულ ენაზე შემონახულია მიქაელ ფსელოსის ორი ნაშრომი: 1. „განმარტება დღესასწაულთათვის“, რომელიც საუფლო დღესასწაულებს შეეხება; 2. თეოლოგიური ტრაქტატი „პირმშოსათვის“, რომელიც გრიგოლ ღვთისმეტყველის მე–40 სიტყვის კომენტარად არის დაწერილი და პავლე მოციქულის ეპისტოლეებში უფლის პირმშოობის გაგებას განგვიმარტავს. ტრაქტატი შესულია არსენ იყალთოელის „დოგმატიკონში“.
(ა) მიქაელ ფსელოსის ტექსტების გამოცემები და ქართული თარგმანები
• De omnifaria doctrina. Ed. L. G. Westerink, Utrecht, 1948.
• De operatione daemonum. Ed. J. F.Boissonade, Nürnberg 1838, reprint Amsterdam, 1964.
• Orationes panegyricae. Ed. G. T. Dennis, Stuttgart – Leipzig, 1994.
• Oratoria minora. Ed. A. R. Littlewood, Leipzig, 1984.
• Philosophica minora I (Opuscula logica, physica, allegorica, alia). Ed. J. M. Duffy, Stuttgart – Leipzig, 1992, II (Opuscula psychologica, theologica, daemonologica). Ed. D. J. O'Meara, Leipzig, 1989.
• Poemata. Ed. L.G. Westerink, Stuttgart – Leipzig, 1992.
• Theologica I. Ed. P. Gautier, Leipzig 1989.
• Theologica II. Ed. L. G. Westerink, J. M. Duffy, München – Leipzig, 2002.
• Chronographie. Ed. D. R. Reinsch, Berlin – Boston, 2014.
• დიდისა ფილოსოფოსისა ფსელოსისაჲ მოწაფეთა თჳსთა მიმართ თარგმანებაჲ სიტყუასა მას ღმრთისმეტყუელისსა მეტყუელსა: „ვითარცა იქმნა პირმშო მრავალთა ძმათა შორის, ეგრეთვე პირმშო მკუდართაგან ღირსიჩინა ყოფად“. Ed. M. Mtchedlidzé, Corpus Christianorum, Series Graeca, Corpus Nazianzenum # 5, Turnhout-Leuven, 2007, გვ. 319-329. (ტრაქტატის პირველი გამოცემა ეკუთვნის ი. ლოლაშვილს. მეორედ იგი გამოსცა ს. ყაუხჩიშვილმა).
• განმარტება დღესასწაულთათვის, გამოსცა ს. ყაუხჩიშვილმა, იხ.: გეორგიკა. ბიზანტიელი მწერლების ცნობები საქართველოს შესახებ VI, 1966 წ., გვ. 243-259.
• ქრონოგრაფია (ფრაგმენტები), თარგმნა ს. ყაუხჩიშვილმა, იხ.: გეორგიკა. ბიზანტიელი მწერლების ცნობები საქართველოს შესახებ VI, 1966 წ., გვ. 241-263.
• ტრაქტატები დროისა და მარადისობის შესახებ, თარგმნა მ. მჭედლიძემ, წიგნში: მ. მჭედლიძე, მიქაელ ფსელოსის ფილოსოფიური პოზიცია, სააზროვნო და პედაგოგიური მეთოდი (დროისა და მარადისობის პრობლემისადმი მიძღვნილი ტრაქტატების მიხედვით), 2006 წ., გვ. 39-43; 53-58; 68-76; 95; 98-99; 104-109.
• ორი თეოლოგიური ტრაქტატი, თარგმნეს მ. მჭედლიძემ და ნ. მღებრიშვილმა, იხ.: „მნემოსინე“. სტუდენტთა შრომები ელინოლოგიასა და ლათინისტიკაში, # 3 (2008 წ.), გვ. 233-241.
• მრავალფეროვანი მეცნიერება (ფრაგმენტები გონების შესახებ), თარგმნა ლ. ალექსიძემ, ჟურნალში: „რელიგია“, #1-2-3(2004 წ.), გვ. 31-36.
• „ქებათა ქების“ განმარტება (ფრაგმენტი), თარგმნა ა. ხარანაულმა, იხ.: ბიზანტიური მწერლობის ქრესტომათია, ტ. III (X-XII საუკუნეები), თბილისი, 1993 წ., გვ. 100–107.
• ეპისტოლე-ტრაქტატი საღვთისმეტყველო სტილის შესახებ, თარგმნა ქ. ბეზარაშვილმა, იხ.: ბიზანტიური მწერლობის ქრესტომათია, ტ. III (X-XII საუკუნეები), თბილისი, 1993 წ., გვ. 108-156.
• ტრაქტატი წმ. მამათა სტილის შესახებ, თარგმნა ქ. ბეზარაშვილმა, იხ.: „გზა სამეუფო“, # 1 (4), 1996 წ., გვ. 73-88.
(ბ) სამეცნიერო-კვლევითი ლიტერატურა
• ბეზარაშვილი, ქ.: მიქაელ ფსელოსის ტრაქტატები საღვთისმეტყველო სტილის შესახებ და მათი მნიშვნელობა ქართული მწერლობისათვის, იხ.: „ისტორიულ-ფილოლოგიური კრებული“, 1997 წ., გვ. 82-86.
• თევზაძე, გ.: შუა საუკუნეების ფილოსოფიის ისტორია, თბილისი, 1996 წ., გვ. 117–124.
• მჭედლიძე, მ.: XI-XII საუკუნეების ბიზანტიაში ურთიერთსაპირისპირო სააზროვნო ტენდენციათა ამსახველი ერთი თვალსაჩინო მაგალითისათვის, ჟურნალში: „ენა და კულტურა“,# 5-6(2005 წ.), გვ. 61-68.
• მჭედლიძე, მ.: მიქაელ ფსელოსის და იოანე იტალოსის კომენტარები გრიგოლ ღვთისმეტყველის გამონათქვამზე: „...ამიტომ მონადა, დასაწყისიდან დიადისაკენ დაძრული, ტრიადამდე დადგა“, წელიწდეულში: „ჰუმანიტარული კვლევები“, # 2(2011 წ.), გვ. 203-222.
• მჭედლიძე, მ.: მიქაელ ფსელოსის ფილოსოფიური პოზიცია, სააზროვნო და პედაგოგიური მეთოდი (დროისა და მარადისობის პრობლემისადმი მიძღვნილი ტრაქტატების მიხედვით), თბილისი, 2006 წ.
• ყაუხჩიშვილი, ს.: ბიზანტიური ლიტერატურის ისტორია, თბილისი, 1973 წ., გვ. 250–259.
• Joannou, P.: Christliche Metaphysik in Byzanz. Die Illuminationslehre des Michael Psellos und Johannes Italos, Ettal, 1956.
• Kaldellis, A.: The argument of Psellos' Chronographia, Boston, 1999.
• Lauritzen, F.: Depiction of Character in the Chronographia of Michael Psellos, Turnhout, 2013.
• Mtchedlidze, M.: Les interprétations d’un passage du Discours 29 de Grégoire de Nazianze par les auteurs byzantins et géorgiens des XIe-XIIe siècles, in V. Somers, P. Yannopoulos (eds), Philocappadox. In memoriam Justin Mossay (Orientalia Loveniensia Analecta 251, Bibliothèque de Byzantion 14), Leuven – Paris – Bristol, CT, 2016, გვ. 247-268.
• Papaioannou, S.: Michael Psellos: Rhetoric and Authorship in Byzantium, Cambridge, 2013.
• Renaud, E.: Étude de la langue et du style de Michel Psellos, Paris, 1920.
• Tatakis, B.: La philosophie byzantine, Paris, 1949, გვ. 161–209.
• Walter, D.: Michael Psellos – Christliche Philosophie in Byzanz. Mittelalterliche Philosophie im Verhältnis zu Antike und Spätantike, Berlin – Boston, 2017.
• Zervos, С.:Un philosophe néoplatonique du XIe siècle, Paris, 1973.
• Аверинцев, С. С.: Философия VIII-XII вв., Сборник научных статей: Культура Византии: Bторая половина VII в - ХII в., Отв. ред. З. В. Удальцова, Г. Г. Литаврин, Москва, 1989, გვ. 36–58.
• Ивин, А. А. / Никифоров, А. Л.: Словарь по логике, Москва, 1997.
• Любарский, Я. Н.: Михаил Пселл, Личность и творчество, Москва, 1978.
ციტირების წესი