ნემესიოს ემესელი გვიანანტიკური ქრისტიანული აზროვნების გამორჩეული წარმომადგენელია. სავარაუდოდ, იგი ცხოვრობდა და მოღვაწეობდა IV-V საუკუნეებში. ნემესიოსმა კლასიკური ფილოსოფიური თეორიები ქრისტიანული თეოლოგიის ჭრილში დაამუშავა. მისი ნაშრომი „ბუნებისათვის კაცისა“ (ბერძნ. Περὶ φύσεως ἀνθρώπου) წარმოადგენს პლატონური, არისტოტელური, სტოიკური და ადრეული ქრისტიანული მოძღვრებების სინთეზს. მიუხედავად ნემესიოსის მემკვიდრეობის მნიშვნელობისა, მისი ცხოვრების შესახებ საკმაოდ მწირი ცნობები შემორჩა. ნემესიოსი უნდა დაბადებულიყო ემესაში (თანამედროვე ჰომსი, სირია), რომელიც რომაული სირიის პროვინციის ერთ-ერთი მთავარი ცენტრი იყო. ემესა მდიდარი კულტურული მემკვიდრეობით გამოირჩეოდა და ადრიდანვე იყო ბერძნულ-რომაული საგანმანათლებლო ტრადიციის მნიშვნელოვანი კერა. ემესა ცნობილი იყო რელიგიური სინკრეტიზმითაც, სადაც წარმართობა და ქრისტიანობა ერთმანეთთან მჭიდრო ურთიერთობაში იყო. ნემესიოსი, სავარაუდოდ, ცხოვრობდა და მოღვაწეობდა IV საუკუნის მეორე ნახევარსა და V საუკუნის დასაწყისში. ეს პერიოდი გარდამტეხი ეტაპი იყო რომის იმპერიის ისტორიაში, რამდენადაც იმპერიის კულტურული და პოლიტიკური სხეული ქრისტიანული ტრანსფორმაციის რთულ გზას გადიოდა.
ნემესიოსის სასულიერო წოდების შესახებ მთავარი ისტორიული წყარო არის მინაწერი მისსავე ნაშრომზე „ბუნებისათვის კაცისა“, რომელშიც ავტორი მოხსენებულია, როგორც „ნემესიოსი, ემესას ეპისკოპოსი.“ თუმცა, გვიანანტიკური პერიოდის სხვა საეკლესიო წყაროები მის ეპისკოპოსობას ცალსახად არ ადასტურებენ. შესაძლოა, რომ იგი მართლაც ეპისკოპოსი ყოფილიყო, როგორც ამას ეს ხელნაწერი აღნიშნავს, თუმცა მისი მოღვაწეობის ზუსტი გარემოებები დღემდე ჰიპოთეტური მსჯელობის საგანია. თუ ეს მინაწერი სწორია, მაშინ ნემესიოსი იმ ადრეულ ქრისტიან ეპისკოპოსთაგანი იქნებოდა, რომლებიც კლასიკური ფილოსოფიური ცოდნის ქრისტიანულ მოძღვრებასთან ინტეგრაციას ცდილობდნენ და ამ გზით აყალიბებდნენ ახალ ქრისტიანულ თეორიულ აზროვნებას, როგორც ეს, მაგალითად, კაბადოკიელი მამების შემთხვევაში იყო. უნდა ვივარაუდოთ, რომ ნემესიოსი ქრისტიანად არ დაბადებულა და იგი მოწიფულ ასაკში გაქრისტიანდა.
ნემესიოსის შემოქმედებიდან აშკარად ჩანს, რომ იგი შესანიშნავად იყო განსწავლული კლასიკურ ბერძნულ ფილოსოფიასა და მედიცინაში. მისი ნაშრომი ასახავს პლატონის, არისტოტელეს, სტოიკოსების, გალენოსის, ჰიპოკრატესა და ალექსანდრიული ინტელექტუალური ტრადიციის ღრმა ცოდნას. ნაშრომი ასევე გვთავაზობს ფუნდამენტურ თეორიულ გააზრებას ისეთი მნიშვნელოვანი ქრისტიანული თეოლოგიური საკითხებისა, როგორიცაა სულის უკვდავება, ღვთაებრივი განგება, განკაცება და სხვა. ნემესიოსის შემეცნების მეთოდი მრავალფეროვანია: იგი სხვადასხვა ფილოსოფიური სკოლების მოდელებს ქრისტიანული მოძღვრების კონტექსტში ამუშავებდა. მისი სინთეზი ქრისტიანული ანთროპოლოგიის ადრეული, თუმცა კარგად განვითარებული ფორმაა, რომელმაც მნიშვნელოვანი გავლენა მოახდინა გვიანდელ ქრისტიან მოაზროვნეებზე, მათ შორის, მაქსიმე აღმსარებელზე, იოანე დამასკელზე, შუა საუკუნეებისა და რენესანსის ეპოქის სწავლულებზე. ნემესიოსის გარდაცვალების დრო და გარემოებები უცნობია, თუმცა ეს გამონაკლისი არ არის, ბიოგრაფიული ცნობების სიმწირე მისი დროის სხვა მოაზროვნეების შემთხვევაშიც გვხვდება, განსაკუთრებით კი მათთან, ვინც იმპერიის აღმოსავლეთ პროვინციებში მოღვაწეობდა. მიუხედავად ამისა, ნემესიოსის შემოქმედებამ ქრისტიანული აზროვნების ისტორიაში გამორჩეული ადგილი დაიმკვიდრა.
ნემესიოსის თხზულება „ბუნებისათვის კაცისა“ არის ფილოსოფიურ-ანთროპოლოგიური ტრაქტატი, რომელიც რამდენიმე ათეული თავისგან შედგება და ადამიანის ბუნების შედგენილობას, თვისებებს, უნარებსა და ბედისწერას იკვლევს. ნაშრომის პირველ ნაწილებში ავტორი განიხილავს სულის ბუნებას, სადაც ასაბუთებს მის უხრწნელობასა და უკვდავებას. შემდგომი თავები ეთმობა ისეთ საკითხებს, როგორებიცაა ადამიანის ფიზიოლოგია, სულის უნარები - განსაკუთრებით გონიერება და თავისუფალი ნება, აგრეთვე, ღვთიური განგება და ესქატოლოგია. ნაშრომის სტრუქტურა ავლენს სისტემურ-მეთოდოლოგიურ მიდგომას: მასში წამოჭრილია ფილოსოფიური და თეოლოგიური პრობლემები, განიხილება განსხვავებული მოსაზრებები და საბოლოოდ გამოითქმის დასაბუთებული დასკვნები. ნემესიოსი მიზნად ისახავს ანტიკური ფილოსოფიების სინთეზს ქრისტიანული მოძღვრებებთან, რაც მის თხზულებას ანტიკური და ქრისტიანული აზროვნების დიალოგის გამორჩეულ მაგალითად აქცევს. მისი ანთროპოლოგიური მოდელი ეყრდნობა პლატონურ დუალიზმს, რომელიც ხაზს უსვამს სულის უპირატესობასა და უკვდავებას. თუმცა, განსხვავებით ბევრი პლატონიკოსისგან, ნემესიოსი ავითარებს სულისა და სხეულის ორგანული ერთობის კონცეფციას და ადამიანის ბუნების ფსიქოსომატური ერთობის თეორიის განსამტკიცებლად აქტიურად ეყრდნობა არისტოტელესა და გალენოსის მოძღვრებებს.
ნემესიოსი უშუალოდ ეხმიანება გალენოსის სამედიცინო შრომებს, განსაკუთრებით მის ფიზიოლოგიურ მიგნებებს. ნემესიოსთან ჩანს სიღრმისეული სამედიცინო ცოდნა, რომელსაც იგი ავითარებს ქრისტიანული მსოფლმხედველობის ჩარჩოებში. იგი ხშირად ციტირებს ან განიხილავს გალენოსის კონცეფციებს ტვინის და სხეულის შესახებ და მსჯელობს მათ გავლენებზე ადამიანის ხასიათსა და განწყობასთან მიმართებით. თუმცა, ნემესიოსი ყველა ამ ინტერპრეტაციას საბოლოოდ უქვემდებარებს ღვთიურ განგებასა და მორალური პასუხისმგებლობის პრინციპს. ნემესიოსის თხზულება, განსაკუთრებით სულის ძალებისა და მისი ინტელექტუალური აღმასვლის შესაძლებლობების ასპექტებში, მჭიდროდ უკავშირდება პორფირისა და პლოტინის მოძღვრებებსაც. იგი იყენებს კოსმოსის ნეოპლატონურ იერარქიულ სქემას, რომელიც ღვთიური გონების მიერაა დაფუძნებული და მოწესრიგებული, თუმცა იგი ამ კონცეფციას გადაიაზრებს ქრისტიანული ესქატოლოგიის ჭრილში, რითაც ანტიკურ მეტაფიზიკას ახლებურ, თეოლოგიურ საზრისს ანიჭებს.
ნემესიოსის ნაშრომის ერთ-ერთ ცენტრალური თემაა თავისუფალი ნების შესახებ მოძღვრება. სტოიკოსთა დეტერმინისტული და ფატალისტური შეხედულებების საპირისპიროდ, ნემესიოსი ამტკიცებს, რომ ადამიანს თანდაყოლილად გააჩნია რაციონალური არჩევანის უნარი, ამ მოსაზრებას იგი აფუძნებს როგორც წმინდა წერილის ავტორიტეტზე, ისე ფილოსოფიურ არგუმენტაციაზე. იგი გვთავაზობს ნებელობის როგორც დამოუკიდებელი უნარის სისტემურ კონცეპტუალიზაციას, მისი ეს ხედვები წინ უძღვის ამ საკითხის გარშემო მოგვიანო მსჯელობებს, რომლებიც უხვად გხვდება ნეტარ ავგუსტინესთან და ბიზანტიელ მოაზროვნეებთან. ნემესიოსთან განღმრთობის შესახებ მოძღვრება ეფუძნება თავისუფალი ნების კონცეფციას: ბოროტი არ ჩნდება საღვთო მიზეზობრიობით, არამედ წარმოადგენს ადამიანის მიერ თავისუფლების მცდარად გამოყენების შედეგს. ღვთიური განგება, ნემესიოსის მიხედვით, მართავს სამყაროს ისე, რომ ინარჩუნებს ადამიანური თავისუფლების პრინციპს. ამ ფაქიზ ბალანსს იგი განმარტავს მმართველობისა და მედიცინის სფეროს ანალოგიებით - ბრძენი მმართველი ან მკურნალი არ დასდევს ცალკეულ გართულებებს, არამედ მთლიანი პროცესის სწორად წარმართვით ცდილობს პრობლემის მოგვარებას.
ნემესიოსის ანთროპოლოგია გამორჩეულად ტელეოლოგიურ ხასიათს ატარებს. ადამიანი შექმნილია არა მხოლოდ გონებისა და თავისუფლების უნარით, არამედ განსაზღვრული მიზნობრიობით - ღმერთთან შეერთებისაკენ მისწრაფებით. ნემესიოსის აღწერაში სულის გზის განმარტება ხშირად ეფუძნება პლატონური სიმბოლიზმით გაჯერებულ სურათ-ხატებს. ნემესიოსი ასაბუთებს სხეულის აღდგომისა და საბოლოო სამსჯავროს სინამდვილეს. ნემესიოსისათვის ადამიანის სულიერი მიზანი მდგომარეობს გონიერი სულის სრულყოფაში, რაც შესაძლებელია ღვთის მადლისა და სათნოების გზით. ეს სრულყოფა აღადგენს ღმერთის ხატებას ადამიანში. ამით ნემესიოსი ეხმიანება როგორც კაპადოკიელი მამების, ისე ალექსანდრიელი სწავლულების მოძღვრებებს. თუმცა ამ უკანასკნელთაგან განსხვავებით, ნემესიოსი ამ კონცეფციას ავითარებს სპეკულატიური ინტერპრეტაციების გარეშე და წარმოადგენს მას ზომიერი, თეოლოგიურად დაბალანსებული ფორმით.
ნემესიოსის ტრაქტატი ფართოდ იყო ცნობილი ბიზანტიურ ინტელექტუალურ სივრცეში, რის გამოც ის მრავალი ქრისტიანი ღვთისმეტყველის წყაროდ იქცა. მათ შორის, განსაკუთრებით აღსანიშნავია იოანე დამასკელი, რომელიც აშკარად იყენებს ნემესიოსის ანთროპოლოგიურ იდეებს თავის „გარდამოცემაში“. ნემესიოსის ინტელექტუალური ზეგავლენა იკვეთება მაქსიმე აღმსარებლის თხზულებებშიც, განსაკუთრებით იმ ასპექტით, როცა წმ. მაქსიმე ცდილობს ქალკედონური ქრისტოლოგიის პრინციპები სულიერ და მორალურ ანთროპოლოგიასთან შეათავსოს. ლათინურენოვან დასავლეთში ნემესიოსის ნაშრომის უშუალო გავლენა თავდაპირველად მოკრძალებული იყო, თუმცა XI-XII საუკუნეებში ის ალფანუს სალერნოელისა და ბურგუნდიოს პიზელის თარგმანების მეშვეობით გავრცელდა. ამ თარგმანებმა აქტიური რეცეფცია პოვა შუა საუკუნეების მოაზროვნეთა შორის. მისი მოძღვრება ნების ბუნებისა და ღვთიური განგების შესახებ გამოყენებულია სქოლასტიკურ მსჯელობებში, განსაკუთრებით ანსელმ კენტერბერიელისა და თომა აქვინელის თხზულებებში.
ამრიგად, ნემესიოს ემესელი ადრეული ქრისტიანული ფილოსოფიური ღვთისმეტყველების ერთ-ერთ უმნიშვნელოვანეს წარმომადგენლად გვევლინება. მისი შემოქმედება ნათლად ასახავს ადრეულ ქრისტიან სწავლულთა ინტელექტუალურ მისწრაფებას - შეეთავსებინათ კლასიკური ფილოსოფიური მემკვიდრეობა ქრისტიანული მოძღვრების დოგმატურ საფუძველებთან. ანტიკური ფილოსოფიური და სამედიცინო ცოდნის ქრისტიანული გადააზრების შედეგად, ნემესიოსმა მნიშვნელოვანი ბიძგი მისცა ქრისტიანული ანთროპოლოგიისა და ზოგადად ქრისტიანული ფილოსოფიის შემდგომ განვითარებას.
ნემესიოს ემესელი კარგად იყო ცნობილი შუა საუკუნეების საქართველოშიც. მისი „ბუნებისათვის კაცისა“ ქართულად თარგმნა ფილოსოფოსმა იოანე პეტრიწმა (XII ს.), ეს თარგმანი ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი მოვლენაა შუა საუკუნეების ქართული ფილოსოფიური აზრის ისტორიაში. პეტრიწს მხოლოდ ერთი ენიდან მეორეზე როდი გადააქვს ტექსტი, არამედ ახორციელებს მის ინტელექტუალურ გადამუშავებას, ინტერპრეტაციას და საბოლოოდ შემოქმედებითად განავრცობს ნაშრომის ფილოსოფიურ-თეოლოგიურ დებულებებს. პეტრიწის ენობრივი სტილი, ტერმინოლოგიური მრავალფეროვნება და მეტაფიზიკური მიდგომები ქმნის თვითმყოფად ქართულ ნეოპლატონურ დისკურსს, რომელმაც გავლენა იქონია შემდგომ ქართულ საღვთისმეტყველო და ფილოსოფიურ მწერლობაზე.
პირველ რიგში, პეტრიწის თარგმანის განსაკუთრებულობა მისსავე ფილოსოფიურ სტილში ვლინდება. იგი არ კმაყოფილდება მხოლოდ ბერძნული ორიგინალის გადმოცემით; პირიქით, ხშირ შემთხვევებში, თარგმანისას პეტრიწი ტექსტის შინაარსს ამდიდრებს ახლებური ფორმულირებებით ან ტერმინოლოგიური ნიუანსებით, რათა მკითხველისთვის ნათელი გახადოს ნემესიოსის კომპლექსური ქრისტიანული ანთროპოლოგია. მისი სტილი მკვეთრად ნეოპლატონურია, თარგმანში ხშირად გვხვდება სულიერის და მატერიალურის ურთიერთმიმართების დეტალური განსაზღვრებები, სუბსტანციისა და ფორმის ურთიერთობის ანალიზი. პეტრიწი ნემესიოსის ფორმულირებებს თავის მეტაფიზიკურ ხედვებთან ათავსებს.
პეტრიწის თარგმანი ერთ-ერთ ყველაზე გამორჩეული მაგალითია ქართული სამწიგნობრო ენის განვითარებისა. ტექსტი აჩვენებს, თუ როგორ ცდილობს მთარგმნელი უერთგულოს ბერძნულ დედანს და ამავე დროს შექმნას ბუნებრივი, გასაგები და ფილოსოფიურად ზუსტი ქართულენოვანი ტექსტი. ამ პერიოდის ქართულ ენაში ჯერ კიდევ არ არსებობდა მრავალი ფილოსოფიური ტერმინი, ამიტომ პეტრიწის შემოქმედებითი ძალისხმევა განსაკუთრებულად მნიშვნელოვანია. მაგალითად, იგი ეძებს და ქმნის რთული აბსტრაქტული ცნებების ქართულ ეკვივალენტებს, რის შედეგადაც მრავალი ახალი ტერმინი მკვიდრდება ქართულ ფილოსოფიურ ლექსიკაში. მისი ენა ერთდროულად ზუსტიცაა და პოეტურიც. სინტაქსური სტრუქტურები ხშირად რთულია და მრავალწევრიანი, რაც ბერძნული ორიგინალის ფილოსოფიური სტილის გამოხატულებაა. ამავე დროს ტექსტში გვხვდება სემანტიკური ვარიაციები, სიტყვების გადათამაშება და სიღრმისეული განსაზღვრებები, რომლებიც ქართულ ენას მეტ ინტელექტუალურ მოქნილობას სძენს. ეს სტილი ქმნის პეტრიწის ხელწერას, რომლის კვალიც აშკარად იკითხება როგორც მის ტექსტებში, ისე მის შემდგომ სწავლულთა შემოქმედებაში. მნიშვნელოვანი ასპექტია ისიც, რომ პეტრიწის თარგმანი ინტერპრეტაციული ხასიათისაა. ზოგ შემთხვევაში იგი არამარტო თარგმნის, არამედ განავრცობს და ფილოსოფიურად ავითარებს ნემესიოსის ტექსტის ცალკეულ მონაკვეთებს. აქ იკვეთება პეტრიწის მიდგომა, რომ მისთვის თარგმნაც ფილოსოფოსობის ერთგვარი ფორმაა, მთარგმნელმა არა მხოლოდ სიტყვები უნდა გადმოსცეს, არამედ უნდა წარმოაჩინოს ტექსტის ონტოლოგიურ-მეტაფიზიკური სულისკვეთება. ამიტომ მის თარგმანში მკითხველი ხშირად შეხვდება ინტერპრეტაციულ მიდგომას ან მოულოდნელ ტერმინოლოგიურ გადასვლებს, რის შედეგადაც ნემესიოსის ანთროპოლოგია ქართული ქრისტიანული ფილოსოფიის ჩარჩოში ექცევა.
პეტრიწის თარგმანს დიდი მნიშვნელობა ჰქონდა შუა საუკუნეების ქართული აზროვნებისთვის. პირველ რიგში, ნემესიოსის თხზულება, როგორც ადრექრისტიანული ანთროპოლოგიის ერთ-ერთი ყველაზე სისტემური და სრული ნაშრომი, ქართული ინტელექტუალური სივრცისათვის ხელმისაწვდომი გახდა. ამავდროულად, პეტრიწის თარგმანის მეშვეობით ქართულ ენაზე საფუძველი მომზადდა ადამიანის ბუნების ისეთი საკითხებზე სამსჯელოდ, როგორიცაა სხეულისა და სულის ურთიერთობა, თავისუფალი ნება, გონების ფუნქცია, ემოცია, შემეცნების პროცესი და ადამიანური მოქმედების მოტივები. ცხადია, რომ ეს თემები გავლენას ახდენდა არა მხოლოდ ფილოსოფიასა და თეოლოგიაზე, არამედ ჰაგიოგრაფიასა და ხელოვნებაზეც. უნდა ვივარაუდოთ, რომ ამ თარგმანს აქტიურად გამოიყენებდნენ იმდროინდელ აკადემიებსა და სამონასტრო სასწავლებლებშიც. ასე რომ, იოანე პეტრიწისეული თარგმანი მხოლოდ ტექსტის ქართულ ენაზე გადმოტანა არ ყოფილა; ეს იყო ფილოსოფიური პროცესიც, ენობრივი ინოვაციაც და კულტურული გარდატეხაც. ამრიგად, პეტრიწის ეს პროექტი, ერთი მხრივ, ქართული ფილოსოფიური ენის შემდგომი განვითარების საფუძველს ქმნიდა, მეორე მხრივ კი, მყარად აფუძნებდა ქრისტიანულ ანთროპოლოგიას ქართულ ინტელექტუალურ ტრადიციაში.
პეტრიწისეული თარგმანი სამი ხელნაწერით არის შემონახული, რომელიც ქართველთა შორის წერა-კითხვის გამავრცელებელმა საზოგადოებამ შეაგროვა. ეს ხელნაწერები აღწერა და დაათარიღა ექვთიმე თაყაიშვილმა. პირველი ხელნაწერი გადაწერილია XIV-XV საუკუნეებში, მეორე - XVIII საუკუნეში, მესამე კი XIX საუკუნის პირველ მეოთხედში. ამ ხელნაწერების შეჯერების საფუძველზე ძველი ქართული მწერლობის ცნობილმა მკვლევარმა სერგი გორგაძემ 1914 წელს მოამზადა ნემესიოსის თხზულების ქართული თარგმანის აკადემიური გამოცემა, რომელსაც თან ახლავს, გამომცემლის შესავალი წერილი, ხელნაწერთა გამოკვლევა, ლექსიკონი და საძიებლები.
• ნემესიოს ემესელი: ბუნებისათჳს კაცისა, ბერძნულიდან გადმოღებული იოვანე პეტრიწის მიერ, ქართული ტექსტი შეისწავლა, გამოსაცემად დაამზადა და ლექსიკონ-საძიებლები დაურთო ს. გორგაძემ, ტფილისი: გამოცემა საეკლესიო მუზეუმისა № 17, 1914 წ.
• გიგინეიშვილი, ლ.: ნემესიოს ემესელის ერთი პასაჟის თარგმანი პეტრიწთან: ქრისტიანული აღდგომის ორიგენისტული გააზრება, წიგნში: ძველქართულ-ბერძნული ფილოსოფიურ-თეოლოგიური ტერმინოლოგიის დოკუმენტირებული ლექსიკონი (სამეცნიერო კონფერენციის მასალები), თბილისი: „თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტის კლასიკური ფილოლოგიის, ბიზანტინისტიკისა და ნეოგრეცისტიკის ინსტიტუტი“, 2009 წ., გვ. 48-49.
• ირემაძე, თ.: ქრისტიანული ნეოპლატონიზმი: დიონისე არეოპაგელი და ნემესიოს ემესელი, ჟურნალში: „საპატრიარქოს უწყებანი“, № 14 (თბილისი, 2019 წ.), გვ. 10-11.
• იღუმენი დიონისე გვიმრაძე: სამშვინველის ძალები, ჟურნალში: „კარიბჭე“. მართლმადიდებლური ჟურნალი, № 17 (თბილისი, 2015 წ.), გვ. 34-37.
• ლოლაძე, გ., პარკაძე, ვ., ტოროშელიძე, ს.: ნემესიოს ემესელი და მისი თხზულება „ბუნებისათვის კაცისა“ IV ს. [თარგმნილი იოანე პეტრიწის მიერ 1055-1130], წიგნში: ბუნებისმეტყველებისა და ტექნიკის ისტორიკოსთა საბჭოს შრომათა კრებული, ტ. 1-2, თბილისი, 1970 წ., გვ. 126-135.
• მახარაძე, ნ., ძველი ქართული წერილობითი წყაროების მონაცემები და მათი მნიშვნელობა ბერძნული ენის ისტორიისათვის, წიგნში: ბიზანტია ქართულ წყაროებში, თბილისი: „თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტის კლასიკური ფილოლოგიის, ბიზანტინისტიკისა და ნეოგრეცისტიკის ინსტიტუტი“, 2010 წ., გვ. 223-307.
ციტირების წესი