ეფთვიმე მთაწმიდელი - დიდი ქართველი საეკლესიო მწერალი და მთარგმნელი, ათონის მთის ქართველთა მონასტრის (ივირონის) წინამძღვარი, ათონის ქართული თეოლოგიურ-ლიტერატურული სკოლის მამამთავარი (955-1028 წწ.). მისი ცხოვრებისა და მოღვაწეობის შესახებ არსებობს მოკლე (სვინაქსარული) თხრობაც და ვრცელი ჰაგიოგრაფიული თხზულებაც. სვინაქსარული თხრობა შეუდგენიათ ივირონში ეფთვიმეს გარდაცვალების შემდეგ მალევე (არსებობს ვარაუდი, რომ იგი შეუთხზავს ივირონში მოღვაწე მწერალს ბასილს, ბაგრატ მეფის ძეს, რომელსაც ეკუთვნის ეფთვიმესადმი მიძღვნილი საგალობლებიც). ვრცელი თხზულება კი - „ცხორებაჲ ნეტარისა მამისა ჩუენისა იოვანესი და ეფთჳმესი და უწყებაჲ ღირსისა მის მოქალაქობისა მათისაჲ“ - დაწერილია XI ს.-ის შუა ხანებში. მისი ავტორია ათონის ლიტერატურული სკოლის მეორე დიდი წარმომადგენელი გიორგი მთაწმიდელი, რომელსაც საგანგებოდ მოუძიებია წყაროები ეფთვიმე მთაწმიდელისა და მამამისის, იოვანეს (ათონის ქართველთა მონასტრის დამაარსებლის) ბიოგრაფიისათვის. ერთ-ერთ წყაროდ მას ხსენებული სვინაქსარული ცხოვრება გამოუყენებია და იგი თავის „დიდ სვინაქსარშიც“ ჩაურთავს. კიდევ ერთი წყარო ქართველ ათონელთა მოღვაწეობის შესახებ შემორჩენილია ბერძნულ ენაზე XVIII ს.-ის ორ ხელნაწერში (Ath. Iber. Gr. 453; Vatic. Gr. 2613). ამ საისტორიო გადმოცემათა თანახმად, იოვანე, ეფთვიმეს მამა, იყო ტაოელი დიდებული, დიდ-აზნაური და მხედართმთავარი დავით III კურაპალატის (+1001 წ.) კარზე. მისი მეუღლე კი, ეფთვიმე მთაწმიდელის დედა, შთამომავლობით ჩორდვანელთა წარჩინებული ქართული საგვარეულოდან იყო. ჯერ კიდევ მცირეწლოვანი იყო ეფთვიმე, როდესაც იოვანე სულიერი ცხოვრების გზას დაადგა და მონაზვნად აღიკვეცა ოთხთა ეკლესიის ლავრაში, შემდეგ კი მალევე საბერძნეთში წავიდა და ოლიმპოს („ულუმბოს“) ერთ-ერთ მონასტერში შეუდგა მოღვაწეობას (ბითვინიაში). იოანეს შვილების მეურვეობა კი იტვირთა მისმა სიმამრმა აბუჰარბმა. იმჟამად სამხედრო სამოკავშირეო ხელშეკრულების ფარგლებში ბიზანტიის კეისარმა დავით კურაპალატს მართვა-გამგეობისათვის გადასცა მისი სამფლობელოს მოსაზღვრე ტერიტორიები თავისი საბრძანებლისა, მისგან კი მძევლებად ითხოვა მისი ქვეყნის წარჩინებულთა შვილები (თვით დავით მეფეს შვილები არ ჰყოლია). ერთ-ერთ მძევლად იოვანეს ცოლისძმებმა მისი ვაჟი ეფთვიმეც გაგზავნეს კონსტანტინეპოლში. ასე მოხვდა ეფთვიმე ბერძნულენოვან გარემოში და ბერძნული მშობლიურ ენაზე უკეთესად შეისწავლა. როცა ოლიმპოს მონასტერში მყოფმა იოვანემ შეიტყო მძევლობა თავისი შვილისა, ეახლა კეისარს და მოახერხა თავისი ვაჟის გამოხსნა. მან ჯერ ოლიმპოს მონასტერში წაიყვანა ეფთვიმე, შემდეგ კი მასთან და რამდენიმე მოწაფესთან ერთად ათონის მთაზე გადავიდა, ათანასე დიდის ლავრაში (965 წ.) მალე მათთან მოვიდა იოვანეს ახლო ნათესავი, დავით კურაპალატის განთქმული მხედართმთავარი თორნიკე, რომელსაც შემონაზვნება ჰქონდა განზრახული. იგი დიდი პატივით მიიღო მონასტრის წინამძღვარმა ათანასე დიდმა, ხოლო იოვანემ მონაზვნად აღკვეცა. სამონაზვნო აღთქმის მიუხედავად თორნიკეს ერთხანს ისევ მოუხდა საბრძოლო მოქმედებაში ჩართვა. ბიზანტიის მეფე-დედოფალთა თხოვნით იგი სათავეში ჩაუდგა საომარ მოქმედებას ბიზანტიისავე დიდებულის, აჯანყებული სკლიაროსის წინააღმდეგ. თორნიკემ განდევნა სკლიაროსი და ამ ლაშქრობით დიდი ალაფიც მოიპოვა. თორნიკეს დახმარებისათვის მადლიერი ბასილი კეისრის მხარდაჭერით შესაძლებელი გახდა ათონის მთაზე ქართველთა მონასტრის (ბერძ. „ივირონ“) აგება, იოვანეს ხელმძღვანელობით. ამიერიდან, ქართველი მოწესეები ათანასეს ლავრიდან ივირონში გადასახლდნენ.
იოვანემ თავის ვაჟ ეფთვიმეს მისცა სრული განსწავლა, როგორც ქართული, ისე ბერძნული. ზემოხსენებული ბერძნული გადმოცემა გვაუწყებს, რომ ეფთვიმე მამამისს სასწავლებლად გაუგზავნია კონსტანტინეპოლის სკოლაში, და ისეთი წარმატებები მოუპოვებია ჭაბუკს, რომ მთელი დედაქალაქისთვის ცნობილი გამხდარა და ყველგან მისი ქება ისმოდაო. ეფთვიმეს დიდ განსწავლულობას მოწმობს მისი ბრწყინვალე თარგმანები, რითაც მან არნახულად გაამდიდრა ქართული სასულიერო ლიტერატურა. გიორგი მთაწმიდელის მოწმობით, ასეთი დიდებული მთარგმნელი აქამდე არავინ გამოჩენილა და, ალბათ, არც ამის შემდეგ გამოჩნდებაო.
ეფთვიმეს სულიერი წარმატება საღმრთო მადლის მოქმედებად იქნა მიჩნეული თანამედროვეთა შორის. „იოვანესა და ეფთვიმეს ცხოვრებაში“ მოთხრობილია ერთი სასწაულებრივი კურნების ამბავი, რასაც მისი საკვირველი ნიჭიერების ასახსნელად გადმოსცემდნენ. კერძოდ, იოვანე ჰყვებოდა თავისი ვაჟის შესახებ, რომ ბერძნულ გარემოში ყოფნის გამო სიყრმის ჟამს ეფთვიმეს ქართულად საუბარი უჭირდა და ამის გამო მე ძალიან ვწუხდიო. ერთხელაც ყრმას რაღაც მძაფრი სნეულება შეჰყრია, ისე, რომ მისი გადარჩენის იმედი მამას აღარ ჰქონდა. შეწუხებული იოვანე შესულა ღმრთისმშობლის ტაძარში და წმიდა დედოფლის ხატის წინაშე მუხლმოყრილს მხურვალედ ულოცავს, რათა მას შეემსუბუქებინა ყრმის მდგომარეობა. შემდეგ იოვანემ მღდელს სთხოვა, ეზიარებინა ავადმყოფი, და სანამ მღდელი მოვიდოდა, თავად ისევ შევიდა შვილთან. კართან მიახლოებისას საკვირველი სურნელება იგრძნო. როცა შევიდა, ნახა, რომ ყრმა საწოლზე წამომჯდარიყო, სრულიად ჯანმრთელი და უვნებელი. მამის კითხვაზე ეფთვიმემ მოუთხრო, - ეს-ესაა ჩემთან შემოვიდა ვიღაც დიდებული ქალბატონი და ქართული ენით მკითხა: რა გჭირს, ეფთვიმე? ხოლო მე მივუგე: ვკვდები, ქალბატონო! ის კი მომიახლოვდა, ხელი მომკიდა და მითხრა: არავითარი სნეულება აღარ გაქვს, წამოდეგ და ქართულად გამართული საუბარი დაიწყეო.
იოვანეს სიტყვით, ამიერიდან ეფთვიმეს ბაგეებიდან თურმე ისეთი წმინდა ქართული ისმოდა, როგორიც არცერთ სხვა ქართველს არ ხელეწიფებოდა. ამიტომაც, რათა ღმრთის მიერ მონიჭებული ეს მადლი გაემრავლებინა, იოვანემ შვილს დაავალა, შესდგომოდა სულიერი წიგნების თარგმნას ბერძნულიდან ქართულად, რადგან ქართულ ლიტერატურას იმჟამად ბევრი საჭირო წიგნი აკლდა.
ეფთვიმე შეუდგა წიგნების თარგმნას (დაახლ. 975 წლიდან) და თარგმნიდა შეუსვენებლად, დღეცა და ღამეც, ყველგან, სადაც უწევდა ყოფნა: მთაწმიდაზე, ულუმბას მთაზე, სამეფო ქალაქში და მგზავრობისასაც კი. ახალთარგმნილ წიგნებს უგზავნიდნენ მეფე დავით კურაპალატს, რომელიც აღფრთოვანებული იყო ეფთვიმეს ნაშრომით და ახალ ოქროპირად მოიხსენიებდა მას.
X ს.-ის 90-იან წლებში ქართველთა მონასტრის წინამძღვარი იოვანე დასნეულდა და სამონასტრო საქმეებისათვის ზრუნვა თავის ვაჟ ეფთვიმეს დაავალა. მოგვიანებით კი, სიკვდილის მოახლოება რომ იგრძნო, მონასტრის წინამძღვრადაც დაადგინა იგი (დაახლ. 1005 წ.), ხოლო საძმოს სულიერი მოძღვრის მოვალეობა თავისივე ნათესავ გიორგის დააკისრა. იმჟამად, მონასტრის საძმოს სამასამდე მოწესე შეადგენდა. ეფთვიმემ მათ დაუდგინა „წესნი და განგებანი“, როგორც საეკლესიო ღმრთისმსახურებისა (დიდი სვინაქსარის შესაბამისად), ისე სამონასტრო ცხოვრებისა, და განსაზღვრა თითოეული მოწესის მოვალეობანი. ეს წეს-განგება მოკლედაა გადმოცემული გიორგი მთაწმიდელის „იოვანესა და ეფთჳმეს ცხოვრებაში“, 42 პუნქტად. იქვე მოთხრობილია ეფთვიმეს ცხოვრების მკაცრი ასკეტური სახე და სულიერი მოძღვრობის რამდენიმე შთამბეჭდავი მაგალითი. ეფთვიმე საკვირველი თავმდაბლობითაც გამოირჩეოდა: როდესაც კვიპროსის მთავარეპისკოპოსის გარდაცვალების გამო ბიზანტიის ავტოკრატორმა ბასილი მეორემ მას შესთავაზა სამღდელთმთავრო კათედრა, ეფთვიმემ მოკრძალებული უარი შეუთვალა მეფეს. მისი ბიოგრაფი, გიორგი მთაწმიდელი, აღწერს ეფთვიმეს მიერ ქმნილ მრავალ სასწაულთმოქმედებასაც.
სამონასტრო საზრუნავი ეფთვიმესაგან დიდ დროსა და ყურადღებას ითხოვდა, რაც აისახებოდა მისი მთარგმნელობითი მუშაობის ნაყოფიერებაზე. ამიტომაც ორი თანამოღვაწის - არსენ ნინოწმიდელისა და იოანე გრძელისძის რჩევით, 14-წლიანი წინამძღვრობის შემდეგ, 1019 წელს, მან წინამძღვრობა ჩააბარა თავისსავე ნათესავ გიორგის, თვითონ კი დაჯდა თავის სენაკში და ჩვეული გულმოდგინებით განაგრძო მთარგმნელობითი მოღვაწეობა. იგი სულიერ მფარველობასა და ზრუნვას არც ამის შემდეგ აკლებდა ქართველთა მონასტერსა და დიდ ლავრასაც, წმ. ათანასეს თხოვნით.
ეფთვიმე ტრაგიკული შემთხვევის გამო გარდაიცვალა 1028 წელს კონსტანტინეპოლში, სადაც იგი იმპერატორ კონსტანტინე VIII-ის მიერ იყო მიწვეული დიდ ლავრაში შექმნილი პრობლემების განსახილავად. მისი ნეშტი დიდი პატივით გადაასვენეს მთაწმიდაზე და დაკრძალეს იოანე ნათლისმცემლის ეკლესიაში. გარდაცვალების შემდეგ მალევე ეფთვიმე მთაწმიდელი შერაცხეს წმიდათა დასში, და მისი ხსენების დღედ 13 მაისი განაწესეს. მოგვიანებით გიორგი მთაწმიდელმა თავისი წინამძღვრობის დროს ეფთვიმეს ნაწილები გადაასვენა ივირონის კათოლიკონში, ღმრთისმშობლის ეკლესიაში.
ეფთვიმე მთაწმიდელის მთარგმნელობითი მოღვაწეობა განსაკუთრებული მოვლენაა ძველი ქართული ლიტერატურის ისტორიაში. იგი საყოველთაო აღფრთოვანების საგანი იყო თანამედროვეთა შორისაც და დღესაც გაკვირვებას იწვევს როგორც მოცულობითა და მრავალფეროვნებით, ისე ენობრივ-ლიტერატურული დახვეწილობით. ბიზანტიური სასულიერო ლიტერატურის საგანძურიდან ეფთვიმემ შეარჩია საუკეთესო ქმნილებები და მათი ბრწყინვალე თარგმანებით გაამდიდრა ქართული მწერლობა.
ეფთვიმე მთაწმიდელის თარგმანები გამოირჩევა მკვეთრად გამოკვეთილი ლიტერატურული სტილით, რითაც იგი განსხვავდება სხვა მწერალთა შემოქმედებისაგან. ევთვიმესათვის თვითმიზანი არ იყო სათარგმნელი თხზულების ზედმიწევნითი სიზუსტით გადმოტანა ქართულად, არამედ მხოლოდ იმ დოზით, რომლითაც ქართველი მკითხველი უფრო მეტ სულიერ სარგებლობას მიიღებდა. ამიტომაც, სათარგმნი თხზულებიდან იგი ხშირად გამოტოვებდა ისეთ ადგილებს, რომლებიც, მისი აზრით, ამძიმებდა თხრობას და არაფერს სძენდა მკითხველს, და, პირიქითაც, ბუნდოვან ადგილებში ჩართავდა ვრცელ განმარტებებს იმავე ავტორის ან სხვა ავტორთა თხზულებებიდან. ამით იქმნებოდა სათარგმნი თხზულების ახალი, ეფთვიმესეული რედაქციები. ტექსტის დამუშავების ამ მეთოდს „კლება-მატებად“ მოიხსენიებდა ეფრემ მცირე. მისი სიტყვით, ეფთვიმე მთაწმიდელს „მადლითა სულისა წმიდისაჲთა ჴელ-ეწიფებოდა კლებაჲცა და მატებაჲცა“. მაშასადამე, ლიტერატურული დამუშავების ეს უნარი მიჩნეული იყო სულიწმიდის მადლის გამოვლინებად. მართლაც, ეფთვიმეს თარგმანები გამოირჩევა სტილური დახვეწილობის ბრწყინვალებით.
ეფთვიმეს სამწერლო ამოცანაა სადად, მისაწვდომად და მიმზიდველად წარმოუდგინოს მკითხველს თვით ყველაზე ღრმა ფილოსოფიურ-საღმრთისმეტყველო აზრები, და ამას იგი საკვირველი ოსტატობით ახერხებს. მრავალი ღირსება აერთიანებს მის ნაშრომებს: ბრწყინვალე სტილი; ლაღი, ნათელი, ხატოვანი ენა; ლოგიკური გამართულობა, სისადავე და მისაწვდომობა; აზრის მკაფიოდ და შთამბეჭდავად ჩამოყალიბება; ძირითადის წინ წამოწევა და უმნიშვნელოს იგნორირება; თხრობის კომპოზიციური და იდეური მთლიანობა.
ეფთვიმეს მიუწვდომელი ლიტერატურული ოსტატობა განაპირობებდა იმ უდიდეს ავტორიტეტს, რაც მას თანამედროვეთა და მომდევნო თაობების მწერალთა შორისაც ჰქონდა.
ეფთვიმე სათარგმნელად ირჩევდა ბიზანტიური ლიტერატურის საუკეთესო ნიმუშებს. ზოგი მისი თარგმანი სისრულითა და დედნის ზუსტი გადმოტანით გამოირჩევა, სხვა შემთხვევებში კი იგი მიმართავდა ტექსტის სხვადასხვაგვარ გადაკეთებას და გამოკრებილი ანთოლოგიების შექმნას. ეს უკანასკნელი საჭირო იყო იმისათვის, რათა ქართველი მკითხველი დროულად გასცნობოდა ყველა მნიშვნელოვანი თხზულების რჩეულ ადგილებს, მათ სრულ თარგმნას კი მეტი დრო სჭირდებოდა და მთარგმნელის ხელიდანაც მოგვიანებით გამოდიოდა. ამრიგად, ეფთიმეს მთარგმნელობაში ორი ეტაპი შეიძლება გამოიყოს: პირველ ეტაპზე მას „რჩევით გამოკრებული“ ანთოლოგიები შეუქმნია (ერთი ასეთი კრებული, ასკეტური შინაარსისა, ჩვენამდე მოღწულია S-1595, A-57 და A-116 ხელნაწერებით), მეორე ეტაპზე კი შესდგომია იმ თხზულებათა სრულ თარგმნას, რომელთაგანაც ჰქონდა ექსცერპტები გამოკრებული ხსენებულ ანთოლოგიებში.
ეფთვიმემ ქართული მწერლობა გაამდიდრა სასულიერო მწერლობის ყველა დარგის თხზულებებით: დოგმატიკური, ეგზეგეტიკური, ასკეტიკური, ჰომილეტიკური, ლიტურგიკულ-ჰიმნოგრაფიული და კანონიკური ლიტერატურული ძეგლების თარგმანებით. ბიბლიური ციტატები ხშირად გადმოჰქონდა ახლებური, ტრადიციულისაგან განსხვავებული და კონტექსტთან მისადაგებული ფორმით. იოანეს „გამოცხადება“ კი პირველად ეფთვიმემ თარგმნა. მანამდე ეს წიგნი ქართულად თარგმნილი არ ყოფილა, როგორც ჩანს, მის კანონიკურობაში დაეჭვების გამო. ეფთვიმეს თარგმანი დაეფუძნა „გამოცხადების“ იმ ვარიანტს, რომელიც ანდრია კესარიელის კომენტარებში იყო ციტირებული, და კიმენთან ერთად მის მიერ ეს კომენტარებიც ითარგმნა ქართულად. გიორგი მთაწმიდელის გადმოცემით, ფსალმუნის ახალი რედაქციაც შეუქმნია ეფთვიმეს, მაგრამ გადამწერებს დაუმახინჯებიათ და ამის გამო აღარ გავრცელებულა.
ეგზეგეტიკური ლიტერატურიდან ეფთვიმემ თარგმნა იოანე ოქროპირის „განმარტება იოანეს სახარებისა“, მისივე „მათეს სახარების განმარტება“ და სამოციქულოს კატენური განმარტების მოკლე და ვრცელი ვერსიები. ორივე მათგანი გამოკრებულია ძირითადად იოანე ოქროპირის განმარტებათაგან, და ერთვის ზოგიერთი სხვა ავტორის კომენტარებიც. მოკლე ვერსიის სათაურია: „თარგმანი ძნიად გულისჴმისსაყოფელთა მოციქულისა პავლეს სიტყუათაჲ“. ანუ მასში მხოლოდ პავლეს ეპისტოლეთა ძნელად გასაგები ფრაზებია განმარტებული. ვრცელი ვერსია კი თანმიმდევრულად ყველა ფრაზის განმარტებას შეიცავს. მისგან ჩვენამდე მოღწეულია მხოლოდ „თარგმანებაჲ ჰრომაელთა ებისტოლისაჲ“ და „თარგმანებაჲ კორინთელთა პირველისა ებისტოლისაჲ“ (ისიც ბოლონაკლული). ეფთვიმეს ვერსიაში ამ კატენების შედგენა (იოანე ოქროპირის ვრცელ განმარტებებზე დაყრდნობით) მიეწერება კირილე ალექსანდრიელს. ეფთვიმემ თარგმნა ასევე წმ. ბასილი დიდის „ფსალმუნთა განმარტება“, წმ. გრიგოლ ნოსელის „მამაო ჩუენო“-ს განმარტება და „სიტყუანი სახარებისანი, გამოკრებულნი წმ. მაქსიმეს თქუმულთაგან“.
დოგმატური ლიტერატურიდან ეფთვიმე მთაწმიდელმა თარგმნა (1) დოგმატური კომპენდიუმი „წინამძღუარის“ სახელწოდებით. მასში ეფთვიმემ გააერთიანა იოანე დამასკელის „მართლმადიდებელი სარწმუნოების უცილობელი გარდამოცემისა“ და ანასტასი სინელის „წინამძღუარის“ ნაწილები. თავების უმეტესი ნაწილი იოანე დამასკელის წიგნიდან ამოიღო, სახელწოდებად კი ანასტასი სინელის წიგნის სათაური გაიტანა. ამავე კომპენდიუმში ჩართო ეფთვიმემ ასევე იოანე დამასკელის ტრაქტატი „შეზავებულისა ბუნებისათჳს“, მიქაელ სჳნკელოსის „მრწამსი“ და ანათემები მწვალებელთა წინააღმდეგ. (2) მაქსიმე აღმსარებლის „სიტყჳსგებაჲ, რომელი იქმნა შორის წმიდისა მაქსიმესა და პიროს კოსტანტინეპოლელ პატრიარქისა მწვალებელისა“. (3) მისივე „ორასეული, თავნი ღმრთისმეტყუელებისათჳს და ჴორციელად განგებულებისათჳს ძისა ღმრთისა“. (4) მისივე, „თავნი ათხუთმეტნი“. (5) მისივე, „თარგმანებაჲ ძნიად გულისჴმისსაყოფელთა სიტყუათა ქრისტეს შობის საკითხავისათაჲ“ (Ambiguorum liber. იგულისხმება გრიგოლ ნაზიანზელის ჰომილიაზე დართული სქოლიოები მაქსიმე აღმსარებლისა). (6) იოანე დამასკელის „ორისა ბუნებისათჳს ქრისტესისა“. (7) „ძეგლისწერაჲ მართლისა სარწმუნოებისაჲ“.
ჰომილეტიკიდან ეფთვიმემ თარგმნა გრიგოლი ღმრთისმეტყველის (ნაზიანზელის) 15 სადღესასწაულო (1, 11, 14-16, 19, 21, 38-45) და 9 საღმრთისმეტყველო ჰომილია (2, 3, 20, 29-31, 37, 48, 96). იმისათვის, რათა ღრმა ფილოსოფიურ-საღმრთისმეტყველო მსჯელობას შეუჩვეველი ქართველი მკითხველისათვის გაეადვილებინა ამ თხზულებათა აღქმა, ეფთვიმემ მნიშვნელოვანი ცვლილებები შეიტანა თავის თარგმანში. კერძოდ, 31-ე ჰომილიის სამი მონაკვეთი, რომლებშიც ღრმა ფილოსოფიური მსჯელობა იყო, ჩაანაცვლა ბასილი დიდის მე-15 ჰომილიით („სარწმუნოებისათჳს“), რომელიც უბრალო მსმენელთათვის უფრო იოლი აღსაქმელი იყო. ასევე, 42-ე ჰომილია გაამდიდრა დოგმატური ჩანართებით გრიგოლისავე 101-ე და 102-ე ეპისტოლეებიდან. მოკლე მე-3 ჰომილია შეუერთა მე-2-ს (მე-2 ჰომილია ცალკეც თარგმნა). 48-ე ჰომილიაში („შესხმაჲ დიდებულისა მოწამისა დიმიტრისი“) გააერთიანა წმ. დიმიტრის წამება და 24-ე ჰომილია, რომელიც ეძღვნებოდა წმ. მოწამე კჳპრიანეს შესხმას. წმ. ბასილი დიდის „ცხორებასა და შესხმაში“ ეფთვიმემ ოსტატურად ჩართო რამდენიმე მონაკვეთი ამ წმ. მღდელთმთავრის სასწაულთმოქმედებათა აღწერიდან, რომელიც ამფილოქე იკონიელს მიეწერება და ა. შ.
ეფთვიმემ თარგმნა ასევე „სწავლანი წმიდისა მამისა ჩუენისა დიდისა ბასილისნი“ და ის „ითიკის“ სახელწოდების კრებულად გააერთიანა ბასილისავე „ფსალმუნთა თარგმანებასთან“. ეფთვიმემ ტექსტობრივი ცვლილებები შეიტანა ამ თარგმანშიც. კერძოდ, ბასილი დიდის თხზულებაში - „სარწმუნოებისათჳს“ - ჩართო ფრაგმენტები გრიგოლ ნაზიანზელის 29-ე და 30-ე ჰომილიებიდან. ხოლო საკითხავში - „სულისა წმიდისათჳს“ - შეიტანა ერთი ფრაგმენტი იმავე სახელწოდებისავე მქონე გრიგოლისავე ჰომილიიდან.
ჰომილეტიკის დარგში ეფთვიმემ თარგმნა ასევე: (1) გერმანე კონსტანტინეპოლელის „საკითხავი წმიდათა მთავარანგელოზთაჲ“. (2) ანდრია კრიტელის „ამაოებისათჳს კაცობრივთა საქმეთაჲსა და შესუენებულთათჳს“. (3) გრიგოლ ნოსელის „შესხმაჲ ძმისა თჳსისა დიდისა ბასილისი“. (4) ანდრია კრიტელის სამი ჰომილია: „შესხმაჲ წმიდისა დიდისა მოწამისა გიორგისი“, და სიტყვები ამაღლებისა და მიძინების დღესასწაულებზე.
ეფთვიმემ დიდი წვლილი შეიტანა ასკეტური ლიტერატურის თარგმნაშიც. ამ დარგს ეკუთვნის მისი თარგმანები: სისტემური პატერიკი, ფსევდომაკარის „სწავლანი“, „სწავლანი წმიდისა მამისა ზოსიმესი“, იოანე სინელის „კლემაქსი“, დოროთე ღაზელის „სწავლანი“, წმ. ეფრემ ასურის თხზულებანი: „იოვანეს მიმართ მონაზონისა და მამასახლისისა“, „ნეოფიტეს მიმართ მონაზონისა“, „ნეტარებაჲ მოღუაწეთაჲ“, „ლოცვაჲ პარასკევისაჲ“, „მხილებაჲ თავისა თჳსისაჲ და აღსარებაჲ“; წმ. ისაკ ასურის „სწავლანი“; წმ. გრიგოლ ნოსელის რამდენიმე თხზულება: „ქალწულებისათჳს“, „მოსე წინაჲსწარმეტყუელისა ცხორებისა თარგმანი სახედ დაყუდებისა, რომელი ძმასა ვისმე ეთხოა“, „შემოსლვისათჳს წმიდათა მარხვათაჲსა“ და „სინანულისათჳს“; კასიანე რომაელის „რვათა მათ გულისსიტყუათათჳს ბოროტთა“, ნილოს განშორებულის „სწავლანი“ (გამოკრებული თავები წმ. ნილოსის „ეპისტოლეთაგან“); გრიგოლი ჰრომთა პაპის „დიალოღონი“; მარკოზ განშორებულის „ებისტოლე თჳსისა მოწაფისა ნიკოლაჲს მიმართ“, რომელიც სამ „უღრმეს და უშინაგანეს ვნებას“ ეხება (ღმრთის წყალობათა დავიწყება, სიზარმაცე და უგულისხმოება), და ერთი მცირე ამონარიდი მარკოზისავე თხზულებიდან - „ნათლისღების შესახებ“; აგრეთვე ერთი ფრაგმენტი („კითხვა-მიგებაჲ ლმობიერებისათჳს“) წმ. მაქსიმე აღმსარებლის კითხვა-მიგებითი თხზულებიდან - „ასკეტური სიტყვა“ (Liber asceticus, per interrogationem et responsionem). ეფთვიმეს უთარგმნია აგრეთვე ორი ფსევდოეპიგრაფიკული ასკეტური თხზულება: (1) ფსევდობასილის „სწავლანი ლოცვისათჳს და სხუათა თითოსახეთა სათნოებათათჳს“ (მოკლე და ვრცელი ვერსიები), რომელშიც შეუკრებია ფრაგმენტები ევაგრე პონტოელის De Oratione-საგან და მისსავე სხვა ასკეტურ თხზულებათაგან. (2) ევაგრესივე „სიტყჳსგებისათჳს ვნებათაჲსა“, რომელსაც ეფთვიმე თავის თარგმანში მაქსიმე აღმსარებლის თხზულებად აცხადებს. მის წინასიტყვაში ეფთვიმეს ჩაურთავს ფრაგმენტები ევაგრე პონტოელის მე-4 ეპისტოლიდან და თეოდორე სტუდიელის „სწავლანიდან“.
მრავალ ასკეტურ ჩანართს შეიცავს ეფთვიმესეული თარგმანი მაქსიმე აღმსარებლის ვრცელი თხზულებისა - „კითხვა-მიგება თალასესადმი“. ბერძნული დედანი ამ თხზულებისა შეიცავს 65 კითხვა-მიგებას, რომელთა უმეტესი ნაწილი საღმრთო წერილის ბუნდოვანი ადგილების მისტიკურ-ალეგორიულ განმარტებას შეიცავს. ეფთვიმემ ამ კითხვა-მიგებათაგან თარგმნა მხოლოდ 27. სამაგიეროდ, დაუმატა კითხვა-მიგებანი სხვა წყაროებიდან, და მათი რიცხვი 100-მდე გაზარდა. კერძოდ, 39 კითხვა-მიგება ამოიღო წმ. ანასტასი სინელის „კითხვა-მიგებათაგან“ (Interrogations et Responsiones), 17 კითხვა-მიგება - მაქსიმეს თხზულებიდან - „კითხვები და ვარაუდები“ (Quaestiones et Dubia), 11 კითხვა-მიგების წყარო ჯერჯერობით გამორკვეული არ არის, ხოლო მე-100 კითხვა-მიგებად ეფთვიმეს ჩაურთავს მაქსიმესავე თხზულება - „თარგმანებაჲ საუფლოჲსა მის ლოცვისაჲ“.
უმეტესად ასკეტური შინაარსი და ჰომილეტიკური ფორმა აქვს იოანე ოქროპირის თხზულებათაგან გამოკრებულ „მარგალიტს“, რომელიც ეფთვიმეს უთარგმნია მისთვის ჩვეული თავისუფალი მთარგმნელობითი სტილით. კრებული შეიცავს ამონარიდებს იოანე ოქროპირის ეგზეგეტიკური თხზულებებიდან და საუბრებიდან. „მარგალიტის“ ქართული თარგმანის სტრუქტურა შემუშავებულია მთარგმნელის მიერ ბერძნულ წყაროში შეტანილი ცვლილებების შედეგად. ავტორის ღრმა საღმრთისმეტყველო ნააზრევი ეფთვიმემ უაღრესად გამარტივებული და ნებისმიერი მკითხველისათვის ხელმისაწვდომი ფორმით გადმოსცა.
ჰაგიოგრაფიული ლიტერატურიდან ეფთვიმემ თარგმნა: (1) სიმეონ მეტაფრასტის „წამებაჲ და სასწაულნი წმიდისა მთავარმოწამისა დიმიტრისი“. (2) „ცხორებაჲ და წამებაჲ წმიდისა სტეფანე ახლისაჲ“. (3) „ცხორებაჲ და წამებაჲ წმიდისა კლემენტოს ჰრომთა პაპისაჲ“. (4) „წამებაჲ წმიდისა კლიმი ანკჳრელისაჲ“. (5) ამფილოქე იკონიელის „ცხორებაჲ წმიდისა და დიდისა ბასილი კესარიელისაჲ“. (6) „წამებაჲ წმიდისა აკეფსიმაჲსი“. (7) „ცხორებაჲ წმიდისა გრიგოლი ღმრთისმეტყუელისაჲ“. (8) ევაგრე ეპისკოპოსის „ცხორებაჲ წმიდისა ბაგრატისი, ტავრომენელ ეპისკოპოსისაჲ“. (9) „წამებაჲ წმიდათა მინა-ერმოგინეთი“. (10) „ცხორებაჲ დიდისა ათანასესი“. (11) „წამებაჲ წმიდათა სამთა ყრმათა: ალფიოს, ფილადელფოს და კჳრინესი“. (12) „ცხორებაჲ წმიდისა ონოფრი მძოვრისაჲ“. (13) სოფრონ იერუსალიმელის „ცხორებაჲ წმიდისა მარიამ მეგჳპტელისა“. (14) „მიმოსლვანი და ქადაგებანი წმიდისა იოვანე მახარებელისანი“. (15) „წამებაჲ წმიდისა მოწამისა პროკოპისი“. (16) ნიკიტა-დავით პაფლაღონიელის „მიმოსლვანი და ქადაგებანი წმიდისა ანდრია მოციქულისანი“. (17) „წამებაჲ წმიდისა ფებრონიაჲსი“. (18) „წამებაჲ წმიდისა ანთიმოჲსი და წმიდისა ვლასისი და ორთა ბევრთაჲ“. (19) „წამებაჲ წმიდისა თეოდორე სტრატილატისაჲ“. (20) „წამებაჲ თეოდორე პერგელისაჲ“ (ტირონისა). (21) „წამებაჲ წმიდისა ევსტათისი და შვილთა მისთაჲ“. (22) „ცხორებაჲ წმიდისა ნიკოლაოზისი“. (23) ათანასე ალექსანდრიელის „ცხორებაჲ წმიდისა დიდისა ანტონისი“. (24) „ცხორებაჲ წმიდისა მაქსიმე აღმსარებელისაჲ“ (მასში ჩაურთავს მიქაელ სჳნკელის „აღსარებაჲ სარწმუნოებისაჲ“). (25) „ცხორებაჲ წმიდისა გრიგოლისი, ჰრომთა პაპისაჲ“. ჰაგიოგრაფიულ ჟანრს შეიძლება მიეკუთვნოს ფსევდომაქსიმესეული „ღმრთისმშობლის ცხოვრებაც“, რომელშიც დიდი დოზითაა შეტანილი აპოკრიფული გადმოცემები, და ასევე შესხმა, რაც თხზულების სათაურშიცაა გაცხადებული: „ქებაჲ და დიდებაჲ, შესხმაჲ და გალობაჲ ყოვლადწმიდისა, უხრწნელისა და უმეტესად კურთხეულისა დედოფლისა ჩუენისა ღმრთისმშობელისა და მარადისქალწულისა მარიამისი და უწყებაჲ უბიწოჲსა მის სანატრელისა მოქალაქობისა მისისაჲ, შობითგან მიცვალებადმდე, აღწერილი ნეტარისა მამისა მაქსიმეს მიერ ფილოსოფოსისა და აღმსარებელისა“. ეფთვიმეს თარგმანადაა მიჩნეული კიდევ ერთი აპოკრიფული თხზულება - „გამოჩინებისათჳს მელქიზედეკისა“.
ეფთვიმეს მიერ თარგმნილი საღმრთისმსახურო წიგნებიდან ჩვენამდე მოღწეულია მხოლოდ მცირე სვინაქსარი და რამდენიმე წეს-განგება (სამღდელოთა ხელთდასხმისა და მონაზონთა აღკვეცის ანუ სქემის კურთხევის წესები, დიდი პარასკევის განგება, მარტვილიის მწუხრის განგება და სხვ.). ამათ გარდა, გიორგი მთაწმიდელის მოწმობით, ეფთვიმეს უთარგმნია „დასდებელნი მარხვათანი სრულიად“, „მრავალთა წმიდათა გალობები“ (სახელდობრ, სექტემბრის თუენი, თითო კანონით), „შუაღამისანი ბერძულნი“, „ლოცვანი ბერძულნი მამისანი და კანონნი“.
კანონიკური სამართლის დარგში ეფთვიმე მთაწმიდელმა თარგმნა „მცირე რჯულისკანონი“, რომელშიც გააერთიანა რამდენიმე კანონიკური ძეგლი: „წესი და განგებაჲ და რჩულისკანონი მეექუსისა კრებისაჲ“, „კანონნი შეცოდებულთანი“ იოანე მმარხველისა, „კანონნი დღითი-დღედთა ცთომათანი“ ბასილი კესარიელისა და „ძეგლისწერაჲ სარწმუნოებისაჲ“.
განსაკუთრებულ ყურადღებას იქცევს ეფთვიმეს მზრუნველობა ისეთ ლიტერატურულ ძეგლებზე, რომელთაც დაკარგვა ელოდა მათი ავტორებისადმი უნდობლობის გამო. ერთ-ერთი ასეთი ავტორია ევაგრე პონტოელი, რომელიც V მსოფლიო საეკლესიო კრებამ მწვალებლად შერაცხა, და ამის გამო მისი ნაშრომების ხელაღებით განადგურება დაიწყეს.
ეფთვიმე მწვალებლური აზრებისადმი შეუწყნარებელი იყო, მაგრამ რაკი ნახა, რომ ევაგრეს ზოგიერთი ასკეტური ნაშრომი არავითარ მწვალებლობას არ შეიცავდა და, პირიქით, ძალზე სასარგებლოც იქნებოდა სულიერი ცხოვრების მოშურნეთათვის, ქართულად მათი თარგმნაც საჭიროდ მიიჩნია. ხოლო რათა მკითხველი არ დაებრკოლებინა იმ არასასურველი რეპუტაციით, რაც ევაგრეს სახელს ჰქონდა, მის ნაშრომებს ავტორად ეკლესიის წმიდათა სახელები წააწერა. კერძოდ, ევაგრეს თხზულებები - „რვა ბოროტი გულისსიტყვის შესახებ“, „სიტყჳსგებაჲ ვნებათათჳს“ და „სწავლანი სულიერნი“ წმ. მაქსიმე აღმსარებლის ნაშრომებად გამოაცხადა, „სწავლანი ლოცვისათჳს“ კი - წმ. ბასილი დიდისა. ამ უკანასკნელში ეფთვიმემ თავი მოუყარა ფრაზებს ევაგრე პონტოელის სხვადასხვა თხზულებიდან და ერთგვარი ასკეტური ანთოლოგია შეადგინა.
ბერძნული ენის სრულყოფილი ცოდნა ეფთვიმეს საშუალებას აძლევდა, ეთარგმნა არა მარტო ბერძნულიდან ქართულად, არამედ ქართულიდან ბერძნულადაც. ასეთ თხზულებათაგან მის ბიოგრაფიაში დასახელებულია „ბალავარიანი“ (ვარლაამ და იოდასაფის ცხოვრება) და „აბუკურა“. „ბალავარიანის“ ბერძნული ვერსია, საიდანაც იგი ყველა ევროპულ ენაზე ითარგმნა, კარგახანს იოანე დამასკელს მიეწერებოდა. შემდგომმა კვლევამ დაადასტურა, რომ იგი ნამდვილად ეფთვიმეს უთარგმნია ქართულიდან. ეფთვიმესივე თარგმნილი „აბუკურა“ კი წარმოადგენს „მიქაელ საბაწმიდელის წამებას“, რომელიც ჩართულია „თეოდორე ედესელის ცხოვრებაში“.
ქართულ ენაზე შემორჩენილია ეფთვიმესეული „კითხვა-მიგებაჲ, რომელი მოსცა თეოდორეს, ხუცესსა საბაწმიდელსა“. აქ წარმოდგენილია ეკლესიისათვის მიუღებელ (არა-შესაწყნარებელ) წიგნთა კატალოგი და მოკლე ცნობები საეკლესიო წესიერების შესახებ (საუფლო დღესასწაულები, მამასახლისისა და დეკანოზის უფლება-მოვალეობანი, მოძღვართა და მოწაფეთა ურთიერთობა, მარხვა, თევზით გახსნილება, ცოცხალთათვის ჟამისწირვა და სხვ.), ასევე ერთი მცირე ცნობა ეკლესიის ისტორიიდან (თეოფილე და კირილე ალექსანდრიელებისა და იოანე ოქროპირის შესახებ). არსებობს ამ „კითხვა-მიგების“ სხვა ვარიანტიც, რომელშიც ადრესატად მოხსენიებულია გიორგი ჭყონდიდელი.
„იოანესა და ეფთჳმეს ცხოვრების“ თანახმად, ეფთვიმეს ქართველთა მონასტრის მოწესეთათვის შეუდგენია სამონაზვნო ცხოვრების სახელმძღვანელო წესები. ხოლო ერთი ბერძენი მოწაფისათვის ბერძნულადვე დაუწერია სამონაზვნო სწავლანი.
ეფთვიმე მთაწმიდელის მთარგმნელობითი სტილის სხვადასხვა მხარეების გამოვლენას მრავალი მკვლევარი შეეხო. პირველი, ვინც საგანგებოდ გამოიკვლია ეფთვიმეს მთარგმნელობითი მეთოდი, იყო აკად. კ. კეკელიძე, რომელმაც რამდენიმე სტატია მიუძღვნა ამ თემას. საგანგებო სტატიებში მკვლევარი შეეხო ეფთვიმეს ცალკეულ ნაშრომებს, მათ შორის „აბუკურასა“ და „ბალავარიანს“. ბალავარიანის პრობლება სხვადასხვა კუთხით იკვლია სხვა მრავალმა მეცნიერმაც (შ. ნუცუბიძე, ს. ყაუხჩიშვილი, ი. აბულაძე, რ. თვარაძე, ნ. გაფრინდაშვილი, ე. ხინთიბიძე და სხვ.). ეფთვიმეს ერთ თარგმანში (ბასილი კესარიელის „სულისა წმიდისათჳს“) თ. ჭყონიამ გამოავლინა მთარგმნელის მიერ ჩართული მონაკვეთები გრიგოლ ნაზიანზელის იმავე თემაზე შეთხზული საკითხავიდან. ორი მწერლის თხზულებათა ფრაგმენტები ისე ოსტატურად შეერწყა ეფთვიმეს თარგმანში, რომ იგი ერთი მწერლის შემოქმედებად აღიქმება. ლ. დათიაშვილმა გამოიკვლია ეფრემ ასურის თხზულებათა ეფთვიმესეული თარგმანები. ჩვენამდე მოღწეულია ოთხი ასეთი თარგმანი. ლ. დათიაშვილის კვლევით, ქართველ მთარგმნელს ეფრემ ასურის ექვსი სხვა თხზულებიდან ჩაურთავს მონაკვეთები ხსენებული ოთხი თარგმანის ტექსტებში და, მაშასადამე, წმ. ეფრემის თხზულებათა ახალი, ინტერპოლირებული ვერსიები შეუმუშავებია. ეფთვიმე მთაწმიდელის მთარგმნელობითი სტილის სხვა თავისებურებათა გამორკვევისათვის ნაყოფიერად იშრომეს გრიგოლ ნაზიანზელის თხზულებათა ქართული თარგმანების კორპუსულ გამოცემაზე მომუშავე მეცნიერებმა (ც. ქურციკიძემ, ნ. მელიქიშვილმა, მ. რაფავამ, ქ. ბეზარაშვილმა, თ. ოთხმეზურმა, მ. მაჭავარიანმა), ასევე ეფთვიმეს სხვა თარგმანების გამომცემლებმა (ე. გიუნაშვილმა, ე. კოჭლამაზაშვილმა, ე. ქირიამ, თ. აფციაურმა, ნ. ჩიკვატიამ, მ. კობიაშვილმა, თ. ბააკაშვილმა, დ. ჩიტუნაშვილმა, ლ. ტყებუჩავამ). კერძოდ, ც. ქურციკიძემ გააღრმავა კვლევა თ. ჭყონიასი ბასილი კესარიელის თხზულებაში გრიგოლ ნაზიანზელისეული მსჯელობის ინტერპოლაციის შესახებ. ეფთვიმეს სხვა თარგმანებში ინტერპოლაციები დააფიქსირეს კ. კეკელიძემ („მაქსიმე აღმსარებლის ცხოვრება“), ქ. ბეზარაშვილმა (გრიგოლ ნაზიანზელის 42-ე ჰომილიაში), მ. მაჭავარიანმა (გრიგოლ ნაზიანზელის მე-2 და მე-3 ჰომილიებში), ე. კოჭლამაზაშვილმა („პავლეს ეპისტოლეთა განმარტებაში“), ნ. ჩიკვატიამ („წინამძღვარში“), ლ. ტყებუჩავამ (ევაგრე პონტოელის თხზულებებში, „თეოდორე ედესელის ცხოვრებაში“) და სხვა მკვლევართ.
ეფთიმეს მიერ ერთი და იმავე თხზულების ორჯერადი თარგმნის ფაქტები (გამოკრებულისა და სრულისა) დააფიქსირეს ც. ქურციკიძემ, ე. კოჭლამაზაშვილმა, კ. შჩერბაკოვმა, ნ. ჩიკვატიამ, ლ. ტყებუჩავამ და სხვა მკვლევართ.
თ. ოთხმეზურმა გამოიკვლია Ambiguorum liber-ის ეფთვიმესეული თარგმანი და გამოსცა მისი ტექსტი ივირონის ქართული კოლექციის #68 (X ს.-ის მიწურული) ხელნაწერის მიხედვით. მკვლევრის დაკვირვებით, ეს კოდექსი მთარგმნელისა და პროფესიონალ გადამწერთა ერთობლივი მუშაობის ნაყოფი უნდა იყოს, სპეციალურად სწორებისა და რედაქტირებისათვის დაწერილი ტექსტი, რომელზედაც მთარგმნელს, ეფთვიმე მთაწმიდელს, სარედაქციო სამუშაო ჩაუტარებია. ხელნაწერში არაფორმალური ხელით შეტანილი ჩანართები უშუალოდ ეფთვიმე მთაწმიდელის ხელით უნდა იყოს შეტანილი.
ეფთვიმეს თარგმანები იმდენად მკვეთრად განსხვავდება სხვა მწერალთა შემოქმედებისაგან, რომ, როდესაც ძველ ხელნაწერებში ანონიმურად შემორჩენილ ისეთ თარგმანებს ვაწყდებით, რომლებშიც თავს იჩენს თამამი კლება-მატება, კომპოზიციური და ზოგჯერ შინაარსობრივი ცვლილებაც (მაგალითად, დოგმატურად საეჭვო და მიუღებელი აზრების გამოტოვება ანდა შებრუნებული შინაარსით გადმოცემა), რომ მკვლევართ საშუალება ეძლევათ, ასეთი ანონიმური თარგმანები უყოყმანოდ მიაკუთვნონ ეფთვიმე მთაწმიდელს. ასეთია, მაგალითად, წმ. გრიგოლ ნოსელის „სიტყუაჲ სწავლისა და მოძღურებისაჲ“ (ანუ „დიდი კატექეტური სიტყვა“). მასში, როგორც ცნობილია, ავტორი ავითარებდა ორიგენესაგან მომდინარე თეორიას აპოკატასტასისის (საყოველთაო ცხოვნების) შესახებ. ქართულ თარგმანში ეს მტკიცება შებრუნებულადაა გადმოცემული (ხაზგასმულიც კია დაგმობა საყოველთაო ცხოვნების იდეისა) და ტექსტის მონაკვეთები ისეა გადაჯგუფებული, რომ ეს შინაარსობრივი ცვლილება სავსებით ლოგიკურად გამოიყურება და ნაძალადევი გადაკეთების კვალი არსად ჩანს. თანაც ეს ისეთი დიდი მწერლური ოსტატობითა შესრულებული, როგორიც მხოლოდ ეფთვიმეს ხელეწიფებოდა. ამაზე დაყრდნობით, ჩვენამდე ანონიმურად მოღწეულ „დიდი კატექეტური სიტყვის“ თარგმანს ე. კოჭლამაზაშვილი ყოველგვარი ეჭვის გარეშე ეფთვიმე მთაწმიდელს აკუთვნებს. წმ. გრიგოლ ნოსელის შრომებში აპოკატასტასისის თეორიის გამოვლინება ეფთვიმემ მისი ორი სხვა თხზულების თარგმანებშიც აღმოფხვრა („მამაო ჩვენოს განმარტება“ და „მოსეს ცხოვრება“), როგორც ეს გვიჩვენა ე. ქირიასა და თ. აფციაურის კვლევებმა.
გრიგოლ ნაზიანზელის ჰომილიების ქართულ თარგმანებს შორის არის „წმ. დიმიტრის შესხმა“ („წმიდისა და ნეტარისა მამისა ჩუენისა გრიგოლი კოსტანტინეპოლელ მთავარეპისკოპოსისა და ღმრთისმეტყუელისა შეხმაჲ წმიდისა და ყოვლადდიდებულისა მოწამისა დიმიტრისი, რომელი თქუა შემდგომად დღესასწაულისა მისისა დღისა ერთისა გარეთ შემოსრულმან ქალაქად“), რომლის ბერძნული ტექსტი ცნობილი არ არის. მ. მაჭავარიანის კვლევამ აჩვენა, რომ ეს არის არა საკუთრივ წმ. დიმიტრის შესასხმელად შექმნილი აქამდე უცნობი თხზულების თარგმანი, არამედ გრიგოლ ნაზიანზელის 24-ე ჰომილიის („სიტყუა მღდელმოწამე კჳპრინესათჳს“) ტექსტის თავისუფალი ინტერპრეტაცია, სადაც წმ. კვიპრიანეს ამბავი ჩანაცვლებულია წმ. დიმიტრი თესალონიკელის წამების აღწერით. გადაკეთებული „შესხმის“ შედგენას, მკვლევარი, რასაკვირველია, ეფთვიმე მთაწმიდელს აკუთვნებს (აქამდე იგი დავით ტბელის თარგმანად მიიჩნეოდა).
მ. მაჭავარიანის კვლევითვე წმ. დიმიტრი თესალონიკელის გარდაცვალების შემდგომი სასწაულების ციკლი ეფთვიმე მთაწმიდელს ქართულად გადმოღებისას მთლიანად გადაუმუშავებია: სასწაულების ნაწილი გამოუტოვებია, ზოგიერთი სასწაულიდან კი გამოუყენებია ცალკეული ეპიზოდები და ისინი სხვა სასწაულებში ჩაურთავს ისე, რომ ბერძნული ტექსტის არმცოდნე მკითხველისათვის სრულიად არ შეიმჩნევა ჩართული მონაკვეთების უადგილობა თუ ხელოვნურობა. ამას გარდა, ეფთვიმეს ვერსიაში ჩამატებულია ისეთი სასწაულები და სასწაულების ფარგლებში ისეთი ცალკეული დეტალები, რომლებიც ჩვენს ხელთ არსებული სამი ადრეული ციკლის (ორი ბერძნული და ერთი ლათინური) ტექსტებში და შესაბამის სამეცნიერო ლიტერატურაში არსად ჩანს. ანალოგიურ კომპოზიციურ ცვლილებებს აფიქსირებს მკვლევარი ეფთვიმე მთაწმიდელის სხვა თარგმანებშიც. კერძოდ, გრიგოლ ნაზიანზელის მე-2 და მე-3 ჰომილიები ეფთვიმეს გადაუჯგუფებია, გადაუმუშავებია და მათ საფუძველზე ორი ახალი თხზულება შეუქმნია.
როგორც ზემოთ აღვნიშნეთ, ევაგრე პონტოელის თხზულებები ეფთვიმეს თარგმანებში სხვა ავტორების (ბასილი დიდის, მაქსიმე აღმსარებლის) ნაშრომებად იყო გამოცხადებული. ამის გამო ევაგრეს სახელით ქართულ ენაზე კარგახანს მხოლოდ რამდენიმე მცირე ფრაგმენტი იყო ცნობილი (პირველად გამოსცა ს. მახარაშვილმა, მეორედ - ლ. ტყებუჩავამ). ბოლო ხანებში კი ე. კოჭლამაზაშვილისა და ლ. ტყებუჩავას კვლევით გაირკვა, რომ ევაგრეს თხზულებათა ქართულად გარდათქმაში დიდი წვლილი შეუტანია ეფთვიმე მთაწმიდელს. ორი ფსევდომაქსიმესეული თხზულების („რვა ბოროტი გულისსიტყვის შესახებ“ და „სიტყჳსგებაჲ ვნებათათჳს“) ნამდვილი ავტორი ევაგრე პონტოელი რომ იყო, ამ დასკვნამდე ორივე მკვლევარი ერთმანეთისაგან დამოუკიდებლად მივიდა. ფსევდობასილის თხზულების („სწავლანი ლოცვისათვის“) კვლევა კი ჯერ ე. კოჭლამაზაშვილმა დაიწყო (მან ევაგრეს მიაკუთვნა ამ კომპოზიციის ერთი ნაწილი), და შემდეგ ლ. ტყებუჩავამ გააღრმავა (დაძებნა დანარჩენი ფრაგმენტების ევაგრესეული წყაროები, და დაასაბუთა, რომ ეფთვიმემ ბერძნულად არსებული მზამზარეული ფსევდოეპიგრაფიკული ანთოლოგია კი არ თარგმნა, არამედ შეგნებულად მოუყარა თავი ფრაგმენტებს ევაგრე პონტოელის თხზულებებიდან).
ნ. ჩიკვატიამ და ლ. ტყებუჩავამ გამოიკვლიეს „წმ. თეოდორე ედესელის ცხოვრება“. ამ ჰაგიოგრაფიული ნაწარმოების ავტორობა ბერძნულ წყაროებში ვინმე ბასილი ემესელს მიეწერება. მკვლევართა დაკვირვებით კი „ცხოვრების“ ავტორი ეფთვიმე მთაწმიდელი უნდა იყოს. ეფთვიმეს ავტორობას მოწმობს ამ კომპოზიციაში შეტანილი ოთხი ფრაგმენტი, რომლებიც პარალელს პოულობენ ეფთვიმეს სხვადასხვა ნაშრომთან. კერძოდ, (1) „თეოდორე ედესელის ცხოვრებაში“ შეტანილია „წმ. მიქაელ საბაწმიდელის წამება“, ანუ იგივე „აბუკურა“, რომელიც ქართულიდან ბერძნულად უთარგმნია ეფთვიმეს (გიორგი მთაწმიდელის ცნობით). (2) იმავე ძეგლში შეტანილი „თეოდორე ედესელის მრწამსი“ და (3) 10 ანათემა უკავშირდება ეფთვიმეს მიერ ქართულად შედგენილ „წინამძღუარს“. (4) „თეოდორე ედესელის ცხოვრებაში“ შეტანილია წმ. თეოდორე სტუდიელის „56-ე კატეხიზისის“ (Catechesis LVI) ზუსტად იგივე ფრაგმენტი, რომელიც გვხვდება ეფთვიმეს მიერ თარგმნილ და წმ. მაქსიმე აღმსარებლის სახელით წარწერილ ტექსტებში: „სწავლანი სულიერნი“ და „სიტყჳსგებისათჳს ვნებათაჲსა“. რადგანაც „თეოდორე ედესელის ცხოვრების“ ინტერპოლაციები ეფთვიმე ათონელის თარგმანებს უკავშირდება, ნ. ჩიკვატიამ და ლ. ტყებუჩავამ დაასკვნეს, რომ აღნიშნული „ცხოვრება“ თავად ეფთვიმეს მიერ უნდა იყოს შეთხზული ბერძნულ ენაზე.
ზ. სარჯველაძის, მ. რაფავასა და ნ. მელიქიშვილის სტატიებში გამოკვლეულია ეფთვიმე მთაწმიდელის მთარგმნელობითი სტილის ზოგიერთი თავისებურებანი.
ნ. მელიქიშვილმა გამოსცა კრიტიკული ტექსტი იოანე ოქროპირის თხზულებათაგან გამოკრებული „მარგალიტისა“. გამოცემაზე დართულ გამოკვლევაში ავტორი გვიჩვენებს, რომ ეს თარგმანიც ეფთვიმესათვის დამახასიათებელი კლება-მატების მეთოდითაა შესრულებული.
ეფთვიმე მთაწმიდელის შემოქმედება იმდენად ღრმა და ვრცელია, რომ მომავალ მკვლევართ კიდევ მრავალ საინტერესო სიახლეს ჰპირდება.
(ა) წყაროები
• აბულაძე, ი. (გამოც.): „ბალავარიანის“ ქართული რედაქციები, გამოსცა, გამოკვლევა და ლექსიკონი დაურთო ი. აბულაძემ, თბილისი: „საქართველოს მეცნიერებათა აკადემიის გამომცემლობა“, 1957 წ.
• აბულაძე, ი. და სხვ. (გამოც.): გიორგი მთაწმიდელი, ცხორებაჲ ნეტარისა მამისა ჩუენისა იოვანესი და ეფთჳმესი, წიგნში: ძველი ქართული აგიოგრაფიული ლიტერატურის ძეგლები, წიგნი II (XI-XV სს.), გამოსაცემად მოამზადეს ი. აბულაძემ, ნ. ათანელიშვილმა, ნ. გოგუაძემ, მ. დოლაქიძემ, ც. ქურციკიძემ, ც. ჭანკიევმა და ც. ჯღამაიამ, ი. აბულაძის ხელმძღვანელობითა და რედაქციით, თბილისი: „მეცნიერება“, 1976 წ., გვ. 38-100.
• მონაზონი გიორგი ასკურავა (გამოც.): თქუმული წმიდისა და ნეტარისა მამისა ჩუენისა ანდრია კრიტელ მთავარებისკოპოსისაჲ, ამაოებისათჳს კაცობრივთა საქმეთაჲსა და შესუენებულთათჳს, გამოსაცემად მოამზადა მონაზონმა გიორგი ასკურავამ, ბერძნულ წყაროს შეუდარა მონაზონმა ექვთიმე კრუპიცკიმ, იხ.: გრაგნილი, საეკლესიო-სამეცნიერო კრებული III, თბილისი: „თბილისის სასულიერო აკადემიისა და სემინარიის გამომცემლობა“, 2015 წ., გვ. 247-288.
• აფციაური, თ.: წმ. გრიგოლ ნოსელის მოსეს ცხოვრება და მისი ძველი ქართული თარგმანი, იხ.: პატრისტიკული კვლევა საქართველოში, ტ. 5, თბილისი, 2021 წ.
• ბააკაშვილი, თ. (გამოც.): წმ. გრიგოლ ნოსელის „წმ. მაკრინას ცხოვრების“ ძველი ქართული თარგმანი, იხ.: ქრისტიანულ-არქეოლოგიური ძიებანი IX, თბილისი: „საქართველოს ხელნაწერთა ეროვნული ცენტრის გამოცემა“, 2017 წ., გვ. 360-403.
• ბასილი ბაგრატის ძე, სვინაქსარული ცხოვრება ეფთვიმე მთაწმიდელისა, წიგნში: ძველი ქართული აგიოგრაფიული ლიტერატურის ძეგლები, წიგნი IV, სვინაქარული რედაქციები (XI-XV სს.), გამოსაცემად მოამზადა ე. გაბიძაშვილმა, ი. აბულაძის ხელმძღვანელობითა და რედაქციით, თბილისი: „მეცნიერება“, 1968 წ., გვ. 46-181.
• გამყრელიძე, ა., ოთხმეზური, თ. (გამოც.): ფსევდონონეს მითოლოგიურ კომენტართა ქართული თარგმანები, ტექსტები გამოსაცემად მოამზადეს ა. გამყრელიძემ და თ. ოთხმეზურმა, გამოკვლევა, ლექსიკონი და საძიებლები დაურთო თ, ოთხმეზურმა, თბილისი: „მეცნიერება“,1989 წ.
• მღვდელი იოსებ გელუკაშვილი (გამოც.): წმინდა გერმანე კონსტანტინოპოლელი, საკითხავი წმიდათა მთავარანგელოზთაჲ, გამოსაცემად მოამზადა და წინათქმა დაურთო მღვდელმა იოსებ გელუკაშვილმა, იხ.: საღვთისმეტყველო-სამეცნიერო შრომები VIII-IX, თბილისი: „თბილისის სასულიერო აკადემიისა და სემინარიის გამომცემლობა“, 2018 წ., გვ. 334-349.
• გიუნაშვილი, ე. (გამოც.): მცირე სჯულისკანონი, გამოსაცემად მოამზადა ე. გიუნაშვილმა, თბილისი: „მეცნიერება“, 1972 წ.
• დვალი, მ. (გამოც.): შუა საუკუნეთა ნოველების ძველი ქართული თარგმანები I, ქართული პატერიკის ერთი ძველი რედაქციის ექვთიმე ათონელის თარგმანი XI ს. ხელნაწერის მიხედვით, გამოსაცემად მოამზადა, გამოკვლევა და ლექსიკონი დაურთო მ. დვალმა, თბილისი: „მეცნიერება“, 1966 წ.
• დოლიძე, ი. (გამოც.): კითხვა-მიგებაჲ, რომელი მოსცა თეოდორეს, ხუცესსა საბაწმიდელსა ეფთჳმი მთაწმიდელმან, იხ.: ი. დოლიძე (გამომც.), ქართული სამართლის ძეგლები, ტ. III, თბილისი: „მეცნიერება“, 1970 წ., გვ. 12-18.
• დოლიძე, ი. (გამოც.): წიგნი, რომელი მოწერა დიდმან ეფთვიმე წმიდასა და დიდსა ბერსა გიორგის, იხ.: ი. დოლიძე (გამომც.), ქართული სამართლის ძეგლები, ტ. III, თბილისი: „მეცნიერება“, 1970 წ., გვ. 5-11.
• პროტოპრესვიტერი გიორგი ზვიადაძე, (გამოც.): წმიდა გრიგოლ ნოსელი, ქალწულებისათვის და საღმრთოჲსა მოქალაქობისა, გამოსაცემად მოამზადა, გამოკვლევა, კომენტარები და ტერმინოლოგიური ლექსიკონი დაურთო პროტოპრესვიტერმა გიორგი ზვიადაძემ, თბილისი: „მერიდიანი“, 2011 წ.
• იმნაიშვილი, ი. (გამოც.): იოვანეს გამოცხადება და მისი თარგმანება, ძველი ქართული ვერსია, გამოსაცემად მოამზადა, გამოკვლევა და ლექსიკონი დაურთო ი. იმნაიშვილმა, თბილისი: „თბილისის სტალინის სახელობის სახელმწიფო უნივერსიტეტის გამოცემა“, 1961 წ.
• იმნაიშვილი, ი.: ქართული ოთხთავის ორი ბოლო რედაქცია, იხ.: ძველი ქართული ენის კათედრის შრომები, ტ. XXII, თბილისი: „თბილისის უნივერსიტეტის გამომცემლობა“, 1979 წ.
• კობიაშვილი, მ.: წმ. გრიგოლ ნოსელის „შესხმაჲ წმიდისა და დიდისა ბასილისი“ და მისი ძველი ქართული თარგმანი, იხ.: ქრისტიანულ-არქეოლოგიური ძიებანი I, თბილისი, 2008 წ., გვ. 205-222.
• კობიაშვილი, მ. (გამოც.): მიმოსვლა ანდრია მოციქულისა, გამოსაცემად მოამზადა მ. კობიაშვილმა, თბილისი: „საქართველოს საპატრიარქოს წმიდა ანდრია პირველწოდებულის სახელობის ქართული უნივერსიტეტი“, 2008 წ.
• კოჭლამაზაშვილი, ე. (გამოც.): პავლეს ეპისტოლეთა განმარტება, გამოკრებული იოვანე ოქროპირისა და სხვა წმიდა მამათა თხზულებებიდან, თარგმნილი ეფთვიმე მთაწმიდელის მიერ, გამოსაცემად მოამზადა და გამოკვლევა დაურთო ე. კოჭლამაზაშვილმა, თბილისი: „ნათლისმცემელი“, 2003 წ.
• კოჭლამაზაშვილი, ე. (გამოც.): გერმანე კონსტანტინეპოლელი, სახისმეტყველებითი განმარტება საღმრთო ლიტურგიისა, გამოსაცემად მოამზადა ე. კოჭლამაზაშვილმა, წიგნში: საქართველოს ეკლესიის კალენდარი 2004 წლისათვის, თბილისი: „ნათლისმცემელი“, 2003 წ., გვ. 111-179.
• კოჭლამაზაშვილი, ე.: წმ. გრიგოლ ნოსელის „დიდი კატექეტური სიტყვის“ ძველი ქართული თარგმანი, იხ.: ქრისტიანულ-არქეოლოგიური ძიებანი I, თბილისი: „ცოდნა“, 2008 წ., გვ. 7-204.
• კოჭლამაზაშვილი, ე.: წმ. მაქსიმეს კითხვა-მიგება ლმობიერებისათჳს ეფთვიმე მთაწმიდელის ასკეტურ კრებულში, იხ.: ქრისტიანულ-არქეოლოგიური ძიებანი VII, თბილისი, 2014 წ., გვ. 548-584.
• მელიქიშვილი, ნ. (გამოც.): წმიდა იოანე ოქროპირის ჰომილეტიკური კრებული „მარგალიტი“, გამოსაცემად მოამზადა, გამოკვლევა და ლექსიკონი დაურთო ნ. მელიქიშვილმა, იხ.: ქართული ნათარგმნი ჰომილეტიკური ძეგლები II, თბილისი: „თბილისის სასულიერო აკადემიისა და სემინარიის გამომცემლობა“, 2015 წ.
• მეტრეველი, ე., გრიგოლაშვილი, ლ. (გამოც.): ანდრია კრიტელი, დიდი კანონი, ტექსტი გამოსცეს ე. მეტრეველმა და ლ. გრიგოლაშვილმა, ლექსიკონი და საძიებლები დაურთო ლ. გრიგოლაშვილმა, თბილისი: „თბილისის სასულიერო აკადემიისა და სემინარიის გამომცემლობა“, 2020 წ.
• ნინუა, გ. (გამოც.): ფსევდომაკარის თხზულებათა ქართული ვერსია, გამოსაცემად მოამზადა, გამოკვლევა და ლექსიკონი დაურთო გ. ნინუამ, იხ: ძველი ქართული მწერლობის ძეგლები 4, თბილისი: „მეცნიერება“, 1982 წ.
• ქავთარია, მ. (გამოც.): დიალოღონი [გრიგოლი ჰრომისა], რომელ არს თხრობაჲ სულიერი, ეფთვიმე მთაწმიდელისეული თარგმანის ტექსტი გამოსაცემად მოამზადა მ. ქავთარიამ, სერიაში: მწიგნობრობა ქართული, ტ. 7, თბილისი: „ციცინათელა“, 2009 წ., გვ. 241-441.
• ქურციკიძე, ც. (გამოც.): ბასილი კესარიელის „სწავლათა“ ეფთვიმე ათონელისეული თარგმანი, გამოსაცემად მოამზადა ც. ქურციკიძემ, თბილისი: „მეცნიერება“, 1983 წ.
• ღირსისა მამისა ჩვენისა აბბა დოროთესი, სულთა სასარგებლონი სწავლანი და ეპისტოლენი, თანა-დართვითა მის მიერ კითხვათა და მიგებათა მამისა იოანესგან, ფოთი, 1902 [მეორე გამოცემა: საქართველოს ეკლესიის კალენდარი 1991, გვ. 331-476].
• ღირსისა მამისა ჩუენისა იოანე სინა-მთის მამასახლისისა, კლემაქსი, რომელ არს კიბე, ფოთი, 1902 [ მეორე გამოცემა: საქართველოს ეკლესიის კალენდარი 1986, გვ. 200-482].
• შანიძე, მ. (რედ.): წმ. იოანე ოქროპირი, თარგმანებაჲ მათეს სახარებისაჲ, თარგმანი წმ. ეფთვიმე მთაწმიდელისა, წიგნი I-II-III, გამოსაცემად მოამზადეს მ. ბაბუხადიამ, ლ. ბასილაიამ, ნ. დობორჯგინიძემ, დ. თვალთვაძემ, თ. კარსანიძემ, მ. მაჩხანელმა, ნ. შარაშენიძემ, ნ. შუღლაძემ, თ. ცოფურაშვილმა, თ. ცქიტიშვილმა, მ. შანიძის რედაქციით, თბილისი: „ბ. ს. კომბინატი“, 1996-1998 წწ.
• შანიძე, მ., სარჯველაძე, ზ. (რედ.): წმ. იოანე ოქროპირი, თარგმანებაჲ იოანეს სახარებისაჲ, თარგმანი წმ. ეფთვიმე მთაწმიდელისა, თბილისი: „ბეთანია“, 2018 წ.
• ჩიტუნაშვილი, დ. (გამოც.): ექვთიმე მთაწმიდელი, მცირე სჳნაქსარი, თბილისი: „საქართველოს ხელნაწერთა ეროვნული ცენტრის გამომცემლობა“, 2021 წ.
• ჩიხორლიშვილი, დ. (გამოც.): წმიდისა და ღმერთშემოსილისა მამისა ჩუენისა ბასილისნი სწავლანი ლოცვისათჳს და სხუათა თითოსახეთა სათნოებათათჳს საცხორებელად სულისა, გამოსაცემად მოამზადა დ. ჩიხორლიშვილმა, იხ.: გრაგნილი. საეკლესიო-სამეცნიერო კრებული III, თბილისი: „თბილისის სასულიერო აკადემიისა და სემინარიის გამომცემლობა“, 2015 წ., გვ. 9-62.
• წიგნი წმიდისა მამისა დოროთესი, თარგმნილი წმიდა ეფთვიმე მთაწმიდელის მიერ, გამოსაცემად მოამზადეს გ. ქიტოშვილმა და ნ. ნაჭყებიამ, თბილისი: „ბეთანია“, 2018 წ.
• წმიდა იოვანე სინელი, კლემაქსი, რომელ არს კიბე. თარგმნილი წმიდა ეფთვიმე მთაწმიდელის მიერ, გამოსაცემად მომზადდა მზოვრეთის მამათა მონასტერში, თბილისი: „ბეთანია“, 2016 წ.
• ჯავახიშვილი, ი. (გამოც.): გიორგი მთაწმინდელი, ცხორებაჲ ნეტარისა მამისა ჩუენისა იოვანესი და ეფთჳმესი, გამოსაცემად მოამზადა ივ. ჯავახიშვილმა, თბილისი, 1964 წ.
• ჯანაშვილი, მ. (გამოც.): ათონის ივერიის მონასტრის 1074 წლის ხელთნაწერი აღაპებით, გამოსცა მ. ჯანაშვილმა, ტფილისი: „გრ. ჩარკვიანის სტამბა“, 1901 წ.
• ჭელიძე, ე. (გამოც.): დიდნი კურთხევანი, გამოსაცემად მოამზადა, გამოკვლევა და სქოლიოები დაურთო ე. ჭელიძემ, I, თბილისი, 2002 წ.
• ჭყონია, თ., ჩიკვატია, ნ. (გამოც.): წმ. ეფთვიმე მთაწმიდელი, წინამძღუარი (სარწმუნოებისათვის), გამოსაცემად მოამზადეს თ. ჭყონიამ და ნ. ჩიკვატიამ, თბილისი: „არტანუჯი“, 2007 წ.
• ხსენება ღირსისა მამისა ჩუენისა ეფთვიმე ახლისა, თარგმანი ბერძნულიდან თ. მესხისა, წიგნში: მ. რაფავა, ათონის ქართველთა მონასტერი, თბილისი: „კორნელი კეკელიძის სახელობის საქართველოს ხელნაწერთა ეროვნული ცენტრი“, 2021 წ.
(ბ) სამეცნიერო კვლევები
• ახობაძე, ლ.: ეფთვიმე ათონელის ერთი თარგმანის გამო, იხ.: მრავალთავი. ფილოლოგიურ-ისტორიული ძიებანი XVI (თბილისი, 1991 წ.), გვ. 29-32.
• ბეზარაშვილი, ქ.: გრიგოლ ნაზიანზელის პოეზიის კომენტარების ქართული ვერსიებიდან, ეფთვიმე ათონელის „სწავლანი სულიერნი“, იხ.: მრავალთავი. ფილოლოგიურ-ისტორიული ძიებანი XVI (თბილისი, 1991 წ.), გვ. 58-77.
• ბეზარაშვილი, ქ., მაჭავარიანი, მ.: გრიგოლ ღვთისმეტყველის II და III ჰომილიების ეფთვიმე ათონელისეული თარგმანების თავისებურებანი და ეფრემ მცირის ერთი ანდერძ-მინაწერი, იხ.: ფილოლოგიური ძიებანი II, თბილისი: „კორნელი კეკელიძის სახელობის ხელნაწერთა ინსტიტუტის გამოცემა“, 1995 წ., გვ. 226-285.
• ბეზარაშვილი, ქ.: ისევ ეფთვიმე ათონელის მთარგმნელობითი მოღვაწეობიდან, ინტერპოლაცია გრიგოლ ღვთისმეტყველის 42-ე ჰომილიაში, იხ.: მაცნე. ენისა და ლიტერატურის სერია, №№1-4 (თბილისი ,1999 წ.), გვ. 133-148.
• ბეზარაშვილი, ქ.: დიდი კომპოზიციური ცვლილებების ახალი ნიმუშები გრიგოლ ღვთისმეტყველის ეფთვიმე ათონელისეულ თარგმანებში, კრებულში: კორნელი კეკელიძე - 125, თბილისი, 2004 წ., გვ. 207-228.
• ბეზარაშვილი, ქ.: დინამიური ეკვივალენტის ტიპის თარგმანების მახასიათებლები გრიგოლ ღმრთისმეტყველის თხზულებათა ეფთვიმე ათონელისეულ თარგმანებში, იხ.: თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტის შრომები, ტ. 348 (ლიტერატურათმცოდნეობა), თბილისი, 2003 წ., გვ. 268-323.
• ბრეგაძე, თ.: გრიგოლ ნაზიანზელის თხზულებათა შემცველ ქართულ ხელნაწერთა აღწერილობა, თბილისი: „მეცნიერება“, 1988 წ.
• გაფრინდაშვილი, ნ.: ქრისტიანული რომანის „ვარლაამის და იოასაფის ცხოვრების“ ბერძნულ-ქართულ-არაბული ვერსიების ურთიერთმიმართების საკითხები, თბილისი; „მეცნიერება“, 1990 წ.
• დეკანოზი კახაბერ გოგოტიშვილი: წმინდა გრიგოლ ნოსელის ეგზეგეტიკური პრინციპები „მოსეს ცხოვრების“ მიხედვით, იხ.: გრაგნილი. საეკლესიო-სამეცნიერო კრებული V, თბილისი: „თბილისის სასულიერო აკადემიისა და სემინარიის გამომცემლობა“, 2017 წ., გვ. 45-96.
• დათიაშვილი, ლ.: ეფრემ ასურის „სწავლათა“ ეფთვიმე ათონელისეული თარგმანები, იხ.: ფილოლოგიური ნარკვევები, თბილისი: „მეცნიერება“,1981 წ., გვ. 3-14.
• დანელია, კ.: ქართული სამწერლო ენის ისტორიის საკითხები, თბილისი: „თბილისის უნივერსიტეტის გამომცემლობა“,1983 წ.
• ზარანდია, ს.: სწავლათაგან წმიდისა ბასილისთა რჩევით გამოკრებულნი, იხ.: გრაგნილი. საეკლესიო-სამეცნიერო კრებული VI, თბილისი: „თბილისის სასულიერო აკადემიისა და სემინარიის გამომცემლობა“, 2018 წ., გვ. 307-345.
• ინგოროყვა, პ.: ქართული მწერლობის ისტორიის მოკლე მიმოხილვა, ჟურნალში: „მნათობი“. სრულიად საქართველოს საბჭოთა მწერლების კავშირის ყოველთვიური სალიტერატურო, სახელოვნო და საზოგადოებრივ-საპოლიტიკო ჟურნალი, 9 (თბილისი, 1939 წ.), გვ. 97-141.
• ინგოროყვა, პ.: სპეციალური შენიშვნები „ქართული მწერლობის ისტორიის მოკლე მიმოხილვის“ მესამე წერილისა, ჟურნალში: „მნათობი“. სრულიად საქართველოს საბჭოთა მწერლების კავშირის ყოველთვიური სალიტერატურო, სახელოვნო და საზოგადოებრივ-საპოლიტიკო ჟურნალი, 10-11, თბილისი, 1939 წ., გვ. 244-272.
• კეკელიძე, კ.: ორი ექვთიმე ძველს ქართულ მწერლობაში, კრებულში: ჩვენი მეცნიერება, №№2-3, 1923 წ., გვ. 102-121.
• კეკელიძე, კ.: ბალავარის რომანი ქრისტიანულ მწერლობაში, იხ.: ლიტერატურული ძიებანი XI, (1958 წ.), გვ. 145-172; ასევე, იხ.: კ. კეკელიძე, ეტიუდები ძველი ქართული ლიტერატურის ისტორიიდან, VI, თბილისი: „თბილისის უნივერსიტეტის გამომცემლობა“, 1960 წ., გვ. 41-71.
• კეკელიძე, კ.: რომანი „აბუკურა“ და მისი ორი რედაქცია ძველ ქართულ მწერლობაში, იხ.: კ. კეკელიძე, ეტიუდები ძველი ქართული ლიტერატურის ისტორიიდან, VI, თბილისი: „თბილისის უნივერსიტეტის გამომცემლობა“, 1960 წ., გვ. 18-40.
• კეკელიძე, კ.: ხალხთა კლასიფიკაციისა და გეოგრაფიული განრიგების საკითხები ძველს ქართულ მწერლობაში. Liber Generationis-ის ქართული ვერსია, იხ.: კ. კეკელიძე, ეტიუდები ძველი ქართული ლიტერატურის ისტორიიდან, ტ. I, თბილისი: „სტალინის სახელობის თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტის გამომცემლობა“, 1956 წ., გვ. 168-182.
• კეკელიძე, კ.: ექვთიმე მთაწმიდელი, იხ.: კ. კეკელიძე, ძველი ქართული ლიტერატურის ისტორია, ტ. I, თბილისი: „მეცნიერება“, 1980 წ., გვ. 184-213.
• კეკელიძე, კ.: ათონის ლიტერატურული სკოლის ისტორიიდან, იხ.: კ. კეკელიძე, ეტიუდები ძველი ქართული ლიტერატურის ისტორიიდან, ტ. II, თბილისი: „თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტის გამომცემლობა“, 1945 წ., გვ. 218-236.
• კეკელიძე, კ.: ექვთიმე ათონელის მთარგმნელობითი მოღვაწეობის ერთი ნიმუში, იხ.: კ. კეკელიძე, ეტიუდები ძველი ქართული ლიტერატურის ისტორიიდან, ტ. II, თბილისი: „თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტის გამომცემლობა“, 1945 წ., გვ. 237-268.
• კეკელიძე, კ.: მთარგმნელობითი მეთოდი ძველ ქართულ ლიტერატურაში და მისი ხასიათი, იხ.: კ. კეკელიძე, ეტიუდები ძველი ქართული ლიტერატურის ისტორიიდან, ტ. I, თბილისი: „სტალინის სახელობის თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტის გამომცემლობა“, 1956 წ., გვ. 183-197.
• კვირკველია, ე.: სახარების XI საუკუნის ქართული ხელნაწერების კოდიკოლოგიურ-ტექსტოლოგიური ანალიზი და ოთხთავის გიორგი მთაწმიდელისეული რედაქციის ჩამოყალიბების ისტორია [სადისერტაციო ნაშრომი], თბილისი, 2019 წ.
• კობიაშვილი, მ.: ანდრია პირველწოდებულის „მიმოსვლათა“ ეფთვიმე ათონელისეული თარგმანი, იხ.: ლიტერატურული ძიებანი, XIX (1998 წ.), XXI (2000 წ.), XXII (2001 წ.).
• კოჭლამაზაშვილი, ე.: სამოციქულოს განმარტების ქართულ ენაზე თარგმნის ისტორიიდან, ჟურნალში: რელიგია, #10-11-12 (1995 წ.), გვ. 12-28.
• კოჭლამაზაშვილი, ე.: ეფთვიმე მთაწმიდელის სტილისტური მუშაობა სამოციქულოს ტექსტზე, იხ.: ენათმეცნიერების საკითხები, #4 (1999 წ.), გვ. 57-66.
• კოჭლამაზაშვილი, ე.: იოანე სინელის „კლემაქსის“ გამოკრებილი თარგმანი პოსტათონურ „კურთხევათა“ კრებულებში, იხ.: რელიგია, #1 (2009 წ.), გვ. 18-29; #2 (2009 წ.), გვ. 5-15.
• კოჭლამაზაშვილი, ე.: წმ. ეფთვიმე მთაწმიდელის თარგმანი წმ. მაქსიმე აღმსარებლის თხზულებათაგან გამოკრებული ექსცერპტებისა („სიტყუანი სახარებისანი“), იხ.: რელიგია, #3 (2014 წ.), გვ. 27-42.
• კოჭლამაზაშვილი, ე.: ეფთვიმე მთაწმიდელის „რჩევით გამოკრებულნი“, იხ.: ქრისტიანულ-არქეოლოგიური ძიებანი VII, თბილისი, 2014 წ., გვ. 585-672.
• კოჭლამაზაშვილი, ე.: ეტაპობრიობა ეფთვიმე მთაწმიდელის მთარგმნელობით მოღვაწეობაში. იხ.: ქრისტიანულ-არქეოლოგიური ძიებანი VII, თბილისი, 2014 წ., გვ. 673-731.
• კოჭლამაზაშვილი, ე.: ევაგრე პონტოელის Antirrhetikos-ის ძველი ქართული თარგმანი, პატრისტიკული კვლევა საქართველოში, ტ. IV, თბილისი: „ლოგოსი“, 2019 წ.
• კოჭლამაზაშვილი, ე.: წმ. მაქსიმე აღმსარებლის სახელით წარწერილი ტრაქტატი „სიტყჳსგებისათჳს ვნებათაჲსა“ და მისი ეფთვიმე მთაწმიდელისეული თარგმანი, იხ.: ქრისტიანულ-არქეოლოგიური ძიებანი XI, თბილისი, 2019 წ., გვ. 9-346.
• კოჭლამაზაშვილი, ე.: შუა საუკუნეების „კურთხევათა“ კრებულებში ჩართულ „სულიერ სწავლათა“ წარმომავლობისათვის, იხ.: ქრისტიანულ-არქეოლოგიური ძიებანი XIV, თბილისი, 2021 წ., გვ. 174-304.
• კოჭლამაზაშვილი, ე.: ნილოს განშორებულის სწავლანი ეფთვიმე მთაწმიდელის ასკეტურ კრებულში (A-1101), იხ.: ქრისტიანულ-არქეოლოგიური ძიებანი XIV, თბილისი, 2021 წ., გვ. 150-173.
• კოჭლამაზაშვილი, ე.: ევაგრე პონტოელის De Oratione-ს ძველი ქართული ვერსიები, პატრისტიკული კვლევა საქართველოში, ტ. VI, თბილისი: „ლოგოსი“, 2022 წ.
• კოჭლამაზაშვილი, ე.: წმ. მარკოზ განშორებულის თხზულებათა ძველი ქართული ვერსიები, პატრისტიკული კვლევა საქართველოში, ტ. VII, თბილისი, 2023 წ.
• ლოლაშვილი, ი.: ეფთვიმე მთაწმიდლის წერილი აპოკრიფული წიგნების შესახებ, თბილისი: „მწიგნობარი“, 1986 წ.
• მარგიანი, თ.: გრიგოლ ხუცესის „გრიგოლ ღმრთისმეტყველის ცხოვრების“ ეფთვიმე ათონელისეული თარგმანის თავისებურება, იხ.: მრავალთავი, ფილოლოგიურ-ისტორიული ძიებანი XVIII (თბილისი, 1999 წ.), გვ. 131-138.
• მარგიანი, თ.: გრიგოლ ნაზიანზელის „ცხოვრების“ და „შესხმის“ ძველი ქართული თარგმანები (გრიგოლ ხუცესისა და სოფრონ იერუსალიმელის თხზულებების მიხედვით), სადისერტაციო ნაშრომი, თბილისი, 2006 წ..
• მაჩხანელი, მ.: იოანე, ეფთვიმე და გიორგი მთაწმიდელების ბერძნული ცხოვრება, თბილისი: „საქართველოს სსრ მეცნიერებათა აკადემია“, 1982 წ.
• მაჭავარიანი, მ.: გრიგოლ ნაზიანზელის მეორე ჰომილიის სამი ქართული თარგმანი, იხ.: ფილოლოგიური ძიებანი II, თბილისი: „კორნელი კეკელიძის სახელობის ხელნაწერთა ინსტიტუტის გამოცემა“, 1995 წ., გვ. 201-223.
• მგალობლიშვილი, თ., ხოფერია, ლ., ჩანტლაძე, ა.: მაქსიმე აღმსარებლის თხზულებათა ძველი ქართული თარგმანები, ისტორიულ-ფილოლოგიური კრებული, თბილისი, 1997 წ.
• მელიქიშვილი, ნ.: რამდენიმე დაკვირვება ეფთვიმე ათონელისა და ეფრემ მცირის მთარგმნელობით მეთოდზე, იხ.: საქართველოს მეცნიერებათა აკადემიის „მაცნე“, ენისა და ლიტერატურის სერია, #4 (1987 წ.), გვ. 119-128.
• მელიქიშვილი, ნ.: ფსალმუნის ციტირება ეფთვიმე ათონელისა და ეფრემ მცირის მიერ თარგმნილ გრიგოლ ღვთისმეტყველის რამდენიმე ჰომილეტიკურ თხზულებაში, იხ.: საქართველოს მეცნიერებათა აკადემიის მაცნე, ენისა და ლიტერატურის სერია, #2 (1989 წ.), გვ. 89-96.
• მელიქიშვილი, ნ.: წმ. გრიგოლ ღვთისმეტყველის 16 ლიტურგიკული სიტყვის წმ. ეფთვიმე ათონელისა და წმ. ეფრემ მცირის ქართული თარგმანი (მთარგმნელობითი მეთოდისა და ტერმინთშემოქმედების კუთხით), იხ.: სამეცნიერო-საღვთისმეტყველო შრომები III, თბილისი: „თბილისის სასულიერო აკადემიისა და სემინარიის გამომცემლობა“, 2012 წ., გვ. 9-18.
• მელიქიშვილი, ნ.: წმ. ანდრია კრიტელის ღვთისმშობლის მიცვალებისადმი მიძღვნილი სამი ჰომილიის წმ. ეფთვიმე ათონელისეული თარგმანი და მისი სტრუქტურა ბერძნულ წყაროსთან მიმართებით, იხ.: კავკასია აღმოსავლეთსა და დასავლეთს შორის II, ზაზა ალექსიძისადმი მიძღვნილი კრებული, თბილისი: „კორნელი კეკელიძის სახელობის საქართველოს ხელნაწერთა ეროვნული ცენტრი’, 2021 წ., გვ. 221-245.
• მელიქიშვილი, ნ.: λόγος || Λόγος ეფთვიმე ათონელისა და ეფრემ მცირის მიერ თარგმნილ გრიგოლ ღვთისმეტყველის 16 ჰომილეტიკურ თხზულებაში, იხ.: მრავალთავი, ფილოლოგიურ-ისტორიული ძიებანი XVI (თბილისი, 1991 წ.), გვ. 33-41.
• მელიქიშვილი, ნ.: ბიბლიური ციტაცია გრიგოლ ნაზიანზელის ჰომილეტიკურ თხზულებებსა და მათ ქართულ თარგმანებში, იხ.: ისტორიულ-ფილოლოგიური კრებული, თბილისი: „მეცნიერება“, 1997 წ., გვ. 92-97.
• მენაბდე, ლ.: ძველი ქართული მწერლობის კერები II, თბილისი: „თბილისის უნივერსიტეტის გამომცემლობა“, 1980 წ., გვ. 185-204.
• მეტრეველი, ე.: იოვანე და ეფთვიმე ათონელებისადმი მიძღვნილი „სამახსოვრო წიგნები“, იხ.: ფილოლოგიური ძიებანი II, თბილისი: „კორნელი კეკელიძის სახელობის ხელნაწერთა ინსტიტუტის გამოცემა“, 1995 წ., გვ. 3-40. განმეორებითი გამოცემა: ე. მეტრეველი, ნარკვევები ათონის კულტურულ-საგანმანათლებლო კერის ისტორიიდან, თბილისი: „ნეკერი“, 1996 წ., გვ. 107-144.
• მეტრეველი, ე.: ნარკვევები ათონის კულტურულ-საგანმანათლებლო კერის ისტორიიდან, თბილისი: „ნეკერი“, 1996 წ.
• მიმინოშვილი, რ.: ექვთიმე ათონელის მთარგმნელობითი ხერხები, იხ.: ძველი ქართული მწერლობის საკითხები II, თბილისი: „საქართველოს სსრ მეცნიერებათა აკადემიის გამომცემლობა“, 1964 წ., გვ. 51-70.
• მღვდელი იოანე (გიორგი ნიკოლაიშვილი): თქუმული წმიდისა მამისა ჩუენისა კასიანე ჰრომისანი რვათა მათ გულისსიტყუათათჳს ბოროტთა: ნაყროვნებისა და სიძვისა და ვეცხლისმოყუარებისა და რისხვისა და მწუხარებისა, მოწყინებისა და ცუდადმზუაობრობისა და ამპარტავანებისათჳს, იხ.: გრაგნილი, საეკლესიო-სამეცნიერო კრებული VII, თბილისი: „თბილისის სასულიერო აკადემიისა და სემინარიის გამომცემლობა“, 2020 წ., გვ. 37-78.
• ნინუა, გ.: სიმეონ მესოპოტამიელის ერთი თხზულების ქართული თარგმანი, იხ.: მრავალთავი, ფილოლოგიურ-ისტორიული ძიებანი XVI (თბილისი, 1991 წ.), გვ. 49-57.
• ოთხმეზური, თ.: მაქსიმე აღმსარებლის Ambiguorum liber ქართულ მთარგმნელობით ტრადიციაში, თბილისი: „კორნელი კეკელიძის სახელობის ხელნაწერთა ეროვნული ცენტრის გამოცემა“, 2016 წ.
• ოთხმეზური, თ.: მაქსიმე აღმსარებლის Ambigua ad Iohannem ქართულ მთარგმნელობით ტრადიციაში, იხ.: მრავალთავი, ფილოლოგიურ-ისტორიული ძიებანი XVIII (თბილისი, 1999 წ.), გვ. 236-252.
• ოთხმეზური, თ.: ათონიდან შავ მთამდე. თარგმანები და მთარგმნელობითი მეთოდები, კრებულში: სურგულაძე და სხვ., საქართველო და ბიზანტიური თანამეგობრობა: პოლიტიკა, კულტურა და იდენტობა იმპერიის საზღვრებზე (XI საუკუნე), თბილისი, 2023 წ., გვ. 100-169.
• ჟორდანია, თ.: ქრონიკები და სხვა მასალა საქართველოს ისტორიისა, ტ. 1, ტფილისი: „სტამბა მ. შარაძისა“, 1892 წ., გვ. 110-143, 155.
• რაფავა, მ.: ავტორისა და მთარგმნელის უფლებათა გაგებისათვის (გრიგოლ ნაზიანზელის რამდენიმე ჰომილიის ეფთვიმე მთაწმიდლისა და ეფრემ მცირის თარგმანების მიხედვით), იხ.: მრავალთავი, ფილოლოგიურ-ისტორიული ძიებანი XVI (თბილისი, 1991 წ.), გვ. 20-27.
• რაფავა, მ.: „თარგმანთაგანისა“ და „ზედადართულის“ გაგებისათვის გრიგოლ ნაზიანზელის ჰომილიათა ეფთვიმე მთაწმიდლის თარგმანის მიხედვით, იხ.: მრავალთავი, ფილოლოგიურ-ისტორიული ძიებანი XVII (თბილისი, 1992 წ.), გვ. 85-92.
• რაფავა, მ.: იოანე ოქროპირის „მათეს თავის თარგმანების“ ეფთვიმე მთაწმიდელის თარგმანის შედგენილობისათვის, კრებულში: მუშაკი სულიერისა ვენახისაჲ, ეძღვნება მიხ. ქავთარიას 80 წლის იუბილეს, თბილისი: „ხელნაწერთა ეროვნული ცენტრი“, 2012 წ., გვ. 87-97.
• რაფავა, მ.: ეფრემ მცირის ცნობები გრიგოლ ნაზიანზელის თხზულებათა ქართული თარგმანების შესახებ, იხ.: ფილოლოგიური ძიებანი II, თბილისი: „კორნელი კეკელიძის სახელობის ხელნაწერთა ინსტიტუტის გამოცემა“, 1995 წ., გვ. 109-129.
• რაფავა, მ.: ათონის ქართველთა მონასტერი, თბილისი: „კორნელი კეკელიძის სახელობის საქართველოს ხელნაწერთა ეროვნული ცენტრის გამოცემა“, 2021 წ.
• სარჯველაძე, ზ.: ერთი სტილისტური ხერხის ისტორიისათვის, იხ.: მრავალთავი, ფილოლოგიურ-ისტორიული ძიებანი IX (თბილისი, 1981 წ.), 63-65.
• სარჯველაძე, ზ.: წყაროსთავის ოთხთავი და ქართული ოთხთავის ეფთვიმესეული რედაქციის საკითხები, იხ.: ძველი ქართული ენის კათედრის შრომები XXIX, თბილისი, 2002 წ., გვ. 109-133.
• სოხაძე, ნ.: გრიგოლ დიდის „დიალოღონი“, თბილისი, 2002 წ.
• ტყებუჩავა, ლ.: ფსევდოოქროპირის ნათლისღების ჰომილიის ქართული თარგმანი, იხ.: გრაგნილი, საეკლესიო-სამეცნიერო კრებული VI, თბილისი: „თბილისის სასულიერო აკადემიისა და სემინარიის გამომცემლობა“, 2018 წ., გვ. 171-204.
• ტყებუჩავა, ლ.: წმინდა მაქსიმე აღმსარებლის სახელით ცნობილი ასკეტური ძეგლი „სიტყჳსგებისათჳს ვნებათაჲსა“ და მისი ექვთიმე ათონელისეული თარგმანი, იხ.: მრავალთავი, ფილოლოგიურ-ისტორიული ძიებანი XXVI (თბილისი, 2019 წ.), გვ. 127-138.
• ტყებუჩავა, ლ.: ევაგრე პონტოელის შრომა „ბოროტების რვა სულის შესახებ“ და მისი წმ. ექვთიმე ათონელისეული თარგმანი, იხ.: საღვთისმეტყველო-სამეცნიერო შრომები X-XI, თბილისი: „თბილისის სასულიერო აკადემიისა და სემინარიის გამომცემლობა“, 2020 წ., გვ. 183-264.
• ტყებუჩავა, ლ.: ევაგრე პონტოელის „ანტირეტიკოსი“ და მისი წმ. ექვთიმე ათონელისეული თარგმანი, იხ.: გრაგნილი, საეკლესიო-სამეცნიერო კრებული VII, თბილისი: „თბილისის სასულიერო აკადემიისა და სემინარიის გამომცემლობა“, 2020 წ., გვ. 165-196.
• ტყებუჩავა, ლ.: სვიმეონ მესოპოტამიელის სწავლისა და წმ. იოანე მოწყალის აპოფთეგმის წმ. ეფთვიმე ათონელისეული თარგმანი, იხ.: გრაგნილი, საეკლესიო-სამეცნიერო კრებული VII, თბილისი: „თბილისის სასულიერო აკადემიისა და სემინარიის გამომცემლობა“, 2020 წ., გვ. 197-213.
• ტყებუჩავა, ლ.: ევაგრე პონტოელის მე-4 ეპისტოლე და მისი წმ. ექვთიმე ათონელისეული თარგმანი, იხ.: გრაგნილი, საეკლესიო-სამეცნიერო კრებული VIII, თბილისი: „თბილისის სასულიერო აკადემიისა და სემინარიის გამომცემლობა“, 2021 წ., გვ. 325-349.
• ტყებუჩავა, ლ.: წმ. ექვთიმე ათონელის მიერ თარგმნილი კომპილაციური შრომა „სწავლანი სულიერნი წმიდისა მაქსიმე აღმსარებელისანი“, იხ.: გრაგნილი, საეკლესიო-სამეცნიერო კრებული, თბილისი: „თბილისის სასულიერო აკადემიისა და სემინარიის გამომცემლობა“, IX (თბილისი, 2022 წ.), გვ. 191-224.
• ქაჯაია, ნ.: ბასილი კესარიელის თხზულებათა ძველი ქართული თარგმანები, თბილისი: „მეცნიერება“, 1992 წ.
• ქურციკიძე, ც.: ისევ ექვთიმე ათონელის მთარგმნელობითი მეთოდის შესახებ, იხ.: მრავალთავი, ფილოლოგიურ-ისტორიული ძიებანი VI (თბილისი, 1978 წ.), გვ. 24-34.
• ქურციკიძე, ც.: გრიგოლ ღმრთისმეტყველის XLIII ჰომილიის ეფთვიმე ათონელისეული თარგმანის თავისებურება, იხ.: ფილოლოგიური ძიებანი II, თბილისი: „კორნელი კეკელიძის სახელობის ხელნაწერთა ინსტიტუტის გამოცემა“, 1995 წ., გვ. 42-62.
• ქურციკიძე, ც.: ბიბლიური მელქისედეკი აპოკრიფულ ლიტერატურაში (ქართული თარგმანების მიხედვით), იხ.: მრავალთავი, ფილოლოგიურ-ისტორიული ძიებანი XVIII (თბილისი, 1999 წ.), გვ. 308-316.
• ქურციკიძე, ც.: გრიგოლ ნაზიანზელის 31-ე ჰომილიის ქართული თარგმანის წყაროს საკითხისათვის, კრებულში: კორნელი კეკელიძე 125, თბილისი, 2004 წ., გვ. 229-243.
• ქურციკიძე, ც.: ეფთვიმე ათონელის მთარგმნელობითი მეთოდისათვის, იხ.: კავკასია აღმოსავლეთსა და დასავლეთს შორის, მიძღვნილი ზაზა ალექსიძის 75 წლისთავისადმი, თბილისი: „ხელნაწერთა ეროვნული ცენტრი“, 2012 წ., გვ. 297-303.
• შჩერბაკოვი, კ.: წმინდა მაქსიმე აღმსარებლის „Quaestiones ad Thalassioum“-ის პირველი კითხვა-მიგების წმ. ექვთიმე ათონელისეული და გელათური სკოლის უცნობი ავტორის თარგმანები, იხ.: გრაგნილი, საეკლესიო-სამეცნიერო კრებული V, თბილისი: „თბილისის სასულიერო აკადემიისა და სემინარიის გამომცემლობა“, 2017 წ., გვ. 328-338.
• შჩერბაკოვი, კ.: A-116 – A-57 ნუსხებსა და „Quaestiones ad Thalassioum“-ის ექვთიმესეულ თარგმანში შესული 13 კითხვა-მიგების შესახებ, იხ.: საღვთისმეტყველო-სამეცნიერო შრომები VIII-IX, თბილისი: „თბილისის სასულიერო აკადემიისა და სემინარიის გამომცემლობა“, 2018 წ., გვ. 163-289.
• ჩიკვატია, ნ.: ეფთვიმე მთაწმიდელის „წინამძღუარის“ შედგენილობა და მისი წყაროები, იხ.: საქართველოს მეცნიერებათა აკადემიის მაცნე, ენისა და ლიტერატურის სერია, 1-4, თბილისი, 1996 წ., გვ. 63-79.
• ჩიკვატია, ნ.: ეფთვიმე მთაწმიდელი და მისი თარგმნილი „წინამძღუარი“, იხ.: ისტორიულ-ფილოლოგიური კრებული, თბილისი: „მეცნიერება“,1997 წ., გვ. 73-77.
• ჩიკვატია, ნ.: ეფთვიმე მთაწმიდელი ერესების წინააღმდეგ („წინამძღვარში“ დაცული 14 შეჩვენება), იხ.: მრავალთავი, ფილოლოგიურ-ისტორიული ძიებანი XVIII (თბილისი, 1999 წ.), გვ. 140-152.
• ჩიკვატია, ნ., ტყებუჩავა, ლ.: წმ. ექვთიმე ათონელის „წინამძღუარში“ დაცული ანათემები და მათი კვალი „წმ. თეოდორე ედესელის ცხოვრებაში“, იხ.: საღვთისმეტყველო-სამეცნიერო შრომები, XII-XIII (2022 წ.), გვ. 82-106.
• ჩიკვატია, ნ., ტყებუჩავა, ლ.: წმ. ექვთიმე მთაწმიდელის „წინამძღუარში“ ჩართული „სარწმუნოების სიმბოლო“ და მისი კვალი „წმ. თეოდორე ედესელის ცხოვრებაში“, იხ.: მრავალთავი. ფილოლოგიურ-ისტორიული ძიებანი XXVIII (თბილისი, 2022 წ.), გვ. 114-137.
• ჭელიძე, ე.: აპოკრიფულ წიგნთა ეფთვიმე ათონელისეული ინდექსი, იხ.: საღვთისმეტყველო კრებული I, თბილისი, 1991 წ., გვ. 214-229.
• ჭყონია, თ.: ორი ავტორის თხზულებათა ფრაგმენტები ეფთვიმე მთაწმიდელის მიერ თარგმნილ ერთ ძეგლში, იხ.: ქრისტიანულ-არქეოლოგიური ძიებანი VIII, თბილისი, 2015 წ., გვ. 107-138.
• ხინთიბიძე, ე.: ბიზანტიურ-ქართული ლიტერატურული ურთიერთობანი, თბილისი: „თბილისის უნივერსიტეტის გამომცემლობა“, 1969 წ.
• ხოფერია, ლ.: მაქსიმე აღმსარებლის „პიროსთან სიტყჳსგების“ ეფთვიმე ათონელისეული თარგმანი, იხ.: რელიგია, №1-2-3 (1996 წ.), გვ. 82-101.
• ხოფერია, ლ.: მაქსიმე აღმსარებლის „პიროსთან სიტყჳსგების“ ძველი ქართული თარგმანები, სადისერტაციო ნაშრომი ფილოლოგიის მეცნიერებათა კანდიდატის ხარისხის მოსაპოვებლად, თბილისი, 1998 წ. (ხელნაბეჭდი).
• ხოფერია, ლ.: თავისუფალ და ზუსტ თარგმანთა ზოგიერთი თავისებურებანი ერთი ტექსტის ორი ქართული თარგმანის მიხედვით, იხ.: მრავალთავი, ფილოლოგიურ-ისტორიული ძიებანი XIX (თბილისი, 2001 წ.), გვ. 117-137.
• ხოფერია, ლ.: „მაქსიმე აღმსარებლის ცხოვრების“ ეფთვიმე ათონელისეული თარგმანი და მისი მიმართება ბერძნულ წყაროსთან, იხ.: მრავალთავი, ფილოლოგიურ-ისტორიული ძიებანი XXI (თბილისი, 2005 წ.), გვ. 52-62.
• ხოფერია, ლ.: მაქსიმე აღმსარებლის გელათურ კრებულში (K-14) დაცული თარგმანების ენობრივ-სტილისტური თავისებურებანი, იხ.: გელათის მეცნიერებათა აკადემიის ჟურნალი, 4, ქუთაისი, 2006 წ., გვ. 3-20.
• Actes d’Iviron, Edition diplomatique, ed. par I. Lefort, N. Oikonomides, D. Papachryssanthou, avec collaboration d. H. Metreveli. I-IV, Paris, 1985, 1990, 1994, 1995.
• Neville Berdsall, J.: The translation of Andreas on „Revelation“ by Euthymius Athonite, იხ.: თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტის შრომები. ლიტერატურათმცოდნეობა. ტ. 261, თბილისი: „თბილისის უნივერსიტეტის გამომცემლობა“, 1986 წ., გვ. 60-66.
• Chantladze, A.: Euhtymius the Athonite’s Translation of Maximus the Confessor’s Quaestiones ad Thalassium, in: T. Mgaloblishvili & L. Khoperia (ed.), Maximus the Confessor and Georgia, Iberica Caucasica, vol. 3., London, 2009, pp. 49-58
• van Esbroeck, M. (ed./trans.): Maxime le Confesseur: Vie de la Vierge, Corpus Scriptorum Christianorum Orientalium, Vol. 478, Scriptores Iberici, t. 21 (ქართული ტექსტი) & vol. 479, Scriptores Iberici, t. 21 (ფრანგული თარგმანი), Leuven, 1986.
• van Esbroeck, M.: Eutyme l’Hagiorite: le traducteur et ses traductions, Bedi Kartlisa, REGC (= Revue des études géorgiennes et caucasiennes), vol. 4, Paris, 1988.
• van Esbroeck, M.: La question 66 du Ad Thalassium Gèorgien, Orientalia Lovaniensia Analecta 60, Leuven, 1994, pp. 329-337.
• S. Gregorii Nazianzeni Opera. Versio Iberica, I. Orationes I, XLV, XLIV, XLI (CCSG 36. Corpus Nazianzenum, 5), edita a H. Metreveli et K. Bezarachvili, Ts. Kourtsikidze, N. Melikichvili, T. Othkhmezouri, M. Raphava, M. Chanidze, Turnhout: Brepols, 1998.
• S. Gregorii Nazianzeni Opera. Versio Iberica, II. Orationes XV, XXIV, XIX (CCSG 42. Corpus Nazianzenum, 9), edita a H. Metreveli ET K. Bezarachvili, M. Dolakidze, Ts. Kourtsikidze, M. Matchavariani, N. Melikichvili, M. Raphava, M. Chanidze, Turnhout: Brepols, 2000.
• S. Gregorii Nazianzeni Opera. Versio Iberica, III. Oratio XXXVIII (CCSG 45. Corpus Nazianzenum, 12), edita a H. Metreveli ET K. Bezarachvili, Ts. Kourtsikidze, N. Melikichvili, T. Othkhmezouri, M. Raphava, Turnhout: Brepols, 2001.
• S. Gregorii Nazianzeni Opera. Versio Iberica, IV. Oratio XLIII (CCSG 52. Corpus Nazianzenum, 17), edita a B. Coulie ET H. Metreveli ET K. Bezarachvili, Ts. Kourtsikidze, N. Melikichvili, T. Othkhmezouri, M. Raphava, Turnhout: Brepols, 2004.
• S. Gregorii Nazianzeni Opera. Versio Iberica, V. Orationes XXXIX, XL (CCSG 58. Corpus Nazianzenum, 20), edita a B. Coulie, H. Metreveli Et K. Bezarachvili, Ts. Kourtsikidze, N. Melikichvili, M. Raphava, Turnhout-Leuven: Brepols, Leuven University Press, 2007.
• S. Gregorii Nazianzeni Opera. Versio Iberica, VI. Orationes XI, XXI, XLII (CCSG 78. Corpus Nazianzenum, 26), edita a B. Coulie, H. M Metreveli Et K. Bezarachvili, Ts. Kourtsikidze, N. Melikichvili, M. Raphava, Turnhout: Brepols, 2013.
• S. Gregorii Nazianzeni Opera. Versio Iberica, VII. Orationes XIV, XVI, (CCSG 86. Corpus Nazianzenum, 28), edita a B. Coulie ET H. M Metreveli ET K. Bezarachvili, T. Kourtsikidze, N. Melikichvili, T. thkhmezouri, M. Raphava, Turnhout – Leuven: Brepols, 2017.
• S. Gregorii Nazianzeni Opera. Versio Iberica, VIII. Orationes VI, XXIII, XXII (CCSG 95. Corpus Nazianzenum, 30), edita a B. Coulie et Th. Othkhmezouri, Turnhout: Brepols, 2019
• Hogel, Ch.: Eutymios the Athonite – Greek-Georgian and Georgian-Greek translator and metaphrast? Paris, 2020.
• Khoperia, L.: Old Georgian Sources on Maximus the Confessor’s Life, Le Museon, t. 116, fasc. 3-4, Louvain la Neuve, 2003, pp. 395-414.
• Khoperia, L.: Maximus the Confessor: Life and Works in the Georgian Tradition, In: T. Mgaloblishvili & L. Khoperia (ed.), Maximus the Confessor and Georgia. Iberica Caucasica, Vol. 3, London, 2009, pp. 25-48.
• Metreveli, H.: Le rôle de l’Athos dans l’histoire de la culture géorgienne, in: Bedi Kartlisa, XLI, 1988, pp. 17-26.
• Otkhmezuri, Th.: Maximus the Confessor’s Ambigua ad Iohannem within the Georgian Translation Tredition, In: T. Mgaloblishvili & L. Khoperia (ed.), Maximus the Confessor and Georgia, Iberica Caucasica, Vol. 3. London, 2009, pp. 73-85.
• Otkhmezuri, Th. (ed.): Medieval Georgian Literary Culture and Book Production in the Christian Middle East and Byzantium, Münster, Aschendorff Verlag, 2022.
• Peeters, P.: Histoires monastiques géorgiennes. Vita beati patris nostri Iohannis atques Euthymii, conscripts a paupercolo Georgio presbytera et monacho, Analecta Bollandiana, t. XXXVI-XXXVII, 1917-1919, pp. 13-68.
• აბულაძე, ი.: Происхождение и история «Балавариани» и его место в сокровищнице мировой литературы, იხ.: შრომები, III, თბილისი, 1982 წ., გვ. 140-161.
• Hуцубидзе, Ш.: К происхаждению греческого романа „Варлаам и Иоасаф“, Тбилиси: Изд-во Академии наук Грузинской ССР, 1956.
• Сабинин, М.: Житие славных преподобных отцев наших Иоанна и Евфимия, в: Полное жизнеописание святых грузинской церкви, II, СПб, 1872, с. 127-160.
• Фонкич, Б.: Переводческая деятельность Евфимия Святогорца и библиотека Иверского монастыря на Афоне в начале XI в., ПС 19, 1969.
• Фонкич, Б.: Самосский список Жития Евфимия Ивира, Analecta Bollandiana, Revue critique d’Hagiographie, t. 100, 1982.
• Хаханов, А.: Очерки по истории грузинской словесности, вып. 2, 1897 г., с. 61-71.
ციტირების წესი