გრიგოლ ღვთისმეტყველი ქართულ მთარგმნელობით ტრადიციაში

1 -თარგმანები

ადრექრისტიანული სასულიერო მწერლობის უმნიშვნელოვანესი წარმომადგენლის, IV საუკუნის კაპადოკიელი მამის, გრიგოლ ღვთისმეტყველის (ნაზიანზელის) ლიტერატურულ მემკვიდრეობას მნიშვნელოვანი ადგილი უჭირავს შუა საუკუნეების ქართულ აზროვნებასა და მწიგნობრულ კულტურაში. მისი თხზულებების ქართულად თარგმნა ხანგრძლივი, შრომატევადი პროცესი იყო, რომელშიც მონაწილეობას იღებდნენ სხვადასხვა ეპოქისა და მთარგმნელობითი სკოლის ცნობილი თუ ანონიმი ქართველი მწიგნობრები. ისინი საუკუნეების განმავლობაში სხვადასხვა მეთოდებითა თუ ხერხებით მუშაობდნენ გრიგოლის ტექსტების – საკითხავების, ეპისტოლეებისა თუ ლექსების – ქართულ თარგმანებზე. შესაბამისად, ამ თარგმანებში ასახულია ეპოქათა კულტურული ორიენტაცია, ლიტერატურულ-მსოფლმხედველობითი ინტერესები და მოთხოვნები, ცალკეული  მწიგნობრული სკოლისა თუ მთარგმნელის ინტელექტუალური დონე და სხვ.

გრიგოლ ღვთისმეტყველის ჰომილეტიკური მემკვიდრეობიდან – 45 საკითხავიდან – ქართულად ნათარგმნია 44. ამათგან ზოგიერთი საკითხავი ორჯერ, ზოგ შემთხვევაში კი სამჯერაც არის ნათარგმნი. გრიგოლის საკითხავთა პირველი თარგმანები წინაათონურ პერიოდში, VIII-IX საუკუნეებშია შესრულებული. ანონიმი მთარგმნელების მიერ ბერძნულიდან არის ნათარგმნი გრიგოლის ორი ლიტურგიკული საკითხავი: შობისათჳს (Oratio 38) და ნათლისღებისათჳს (Oratio 39). X საუკუნეში ტაო-კლარჯეთის სკოლის მწიგნობარს, გრიგოლ ოშკელს, სომხურიდან უთარგმნია ორი საკითხავი (Orationes: 7 და 27). გრიგოლ ღვთისმეტყველის ლიტერატურული მემკვიდრეობის კომპლექსური ათვისება დაიწყო ათონის მწიგნობრულ სკოლაში; XI საუკუნის პირველ მეოთხედში ექვთიმე მთაწმინდელმა ბერძნულიდან თარგმნა გრიგოლის ლიტურგიკული (Orationes: 1, 45, 44, 41, 15, 19, 38, 43, 39, 40, 11, 21, 42, 16, 14) და არალიტურგიკული საკითხავები (Orationes: 2, 3, 20, 37, თეოლოგიური სიტყვები: 29, 30, 31) თავისუფალი, ე. წ. მკითხველზე ორიენტირებული მთარგმნელობითი მეთოდით (ეფრემ მცირის შენიშვნით, „კლება-მატებით“), რომელიც გულისხმობს გრიგოლის ტექსტში ვრცელი მთარგმნელისეული ჩანართების დამატებას, ანტიკური რემინისცენციებით დატვირთული პასაჟების გამოტოვებას, თეოლოგიური პასაჟების ადაპტაციას, კომპილაციას და სხვ. ექვთიმეს საქმის გამგრძელებელია დავით ტბელი, რომელმაც ასევე თავისუფალი მთარგმნელობითი მეთოდით თარგმნა გრიგოლის ის საკითხავები, რომლებიც ექვთიმეს არ ჰქონდა ნათარგმნი (Orationes: 2, 4, 8, 9, 10, 12, 24, 28, 34, 36). XI საუკუნის ბოლო მეოთხედში შავი მთის მწიგნობრული სკოლის ცნობილმა წარმომადგენელმა, ელინოფილმა მთარგმნელმა ეფრემ მცირემ, ფაქტობრივად, ბოლომდე მიიყვანა თითქმის საუკუნის წინ დაწყებული ეს მნიშვნელოვანი პროექტი. მან თავისი მთარგმნელობითი მოღვაწეობის დასაწყისში (XI ს-ის 80-იანი წწ.) შედარებით თავისუფალი მეთოდით ბერძნულიდან თარგმნა გრიგოლის ის არალიტურგიკული საკითხავები, რომლებიც მანამდე არ ყოფილა ნათარგმნი ქართულად (Orationes: 3, 5, 6, 7, 13, 17, 18, 22, 23, 26, 27, 32, 33). ხოლო შემდგომში, XI ს-ის 90-იან წლებში, როდესაც უკვე ჩამოყალიბებული იყო მისი ელინოფილური მთარგმნელობითი კონცეფცია, მან სიტყვასიტყვითი, ე. წ. წყაროზე ორიენტირებული მეთოდით ხელახლა გადმოიტანა ქართულად ექვთიმე მთაწმინდელის მიერ ნათარგმნი გრიგოლის ლიტურგიკული საკითხავები (Orationes: 19, 38, 43, 39, 40, 11, 21, 42, 16, 14, 1, 45, 44, 41, 15, 24). ეფრემის განსაკუთრებულ დამსახურებას წარმოადგენს ის, რომ მის თარგმანებში სრულად არის შენარჩუნებული გრიგოლის პროზის სტილის სპეციფიკა  - ლაკონურად გამოთქმული ღრმა აზრი („სიტყუა-სიმოკლე და სიღრმე“ – ასე ახასიათებს გრიგოლის სტილს თავად ეფრემი). გარკვეული წვლილი გრიგოლის საკითხავთა ქართულად თარგმნაში შეტანილი აქვს გელათის მთარგმნელობით სკოლასაც.

გრიგოლ ღვთისმეტყველის ვრცელი ეპისტოლარული მემკვიდრეობიდან (ის 245 ეპისტოლეს ავტორია) ქართულად მხოლოდ ნაწილია ნათარგმნი, კერძოდ, ორი ეპისტოლე კლიდონის მიმართ (101, 102, მთარგმნელები: დავით ტბელი, ეფრემ მცირე), ეპისტოლე ნექტარიოსის მიმართ (202), ეპისტოლენი ურთიერთარსნი – გრიგოლ ღვთისმეტყველისა და მისი მეგობრის, კაბადოკიელი მამის, ბასილი დიდის მიმოწერა, ასევე, სხვა ეპისტოლეები თანამედროვეთა მიმართ (მთარგმნელი: ეფრემ მცირე). 

შუა საუკუნეების ქართულ მთარგმნელობით ტრადიციაში ჩანს დიდი ინტერესი გრიგოლ ღვთისმეტყველის არალიტურგიკული – სამოძღვრო-დიდაქტიკური თუ პირადი რელიგიური განწყობის გამომხატველი პოეზიის მიმართ. ხელნაწერებში იკვეთება გრიგოლის ლექსების ოთხი რედაქცია: 1. ეფრემ მცირის მიერ შედგენილი ე. წ. ასეული იამბიკო, რომელშიც გაერთიანებულია გრიგოლის გნომური ლექსები (carm. I, 2, n.: 32, 33, 40, 39,19), ასევე, ეფრემის მიერ ნათარგმნი დიდაქტიკური ხასიათის ბიზანტიური რიტმული პოეზიის ერთ-ერთი ადრეული ლექსი – სიტყუა-სწავლა ქალწულისა მიმართ (carm. I, 2, n. 3). 2. არსენ იყალთოელის მიერ ნათარგმნი გრიგოლ ღვთისმეტყველის ერთი ლექსი, რომელშიც წარმოდგენილია ბიბლიის კანონიკური წიგნების ჩამონათვალი (carm. I, n. 12); 3. ე. წ. მცირე ანონიმური რედაქცია, რომელიც აერთიანებს გრიგოლ ღვთისმეტყველის ორი ლექსის თარგმანს, ესენია: ე. წ. დიდაქტიკური ანბანი, ანუ ანბანურ აკროსტიქზე გაწყობილი დიდაქტიკური გნომები (carm. I, 2, n. 30, v. 1-3, 9-11, 14, 17-18, 22, 24) და  გრიგოლის ლოცვა (carm. II, 1, n. 62); 4. ვრცელი ანონიმური რედაქცია – გრიგოლის გნომური ლექსების თარგმანები (carm. II, 1, n. 62; c. I, 2, n.: 33, 32, 99, 7, 40, 39 და სხვ.). მიუხედავად იმისა, რომ ანონიმური რედაქციები გვიანდელი, XVIII-XIX საუკუნეების ხელნაწერებითაა ჩვენამდე მოღწეული, ენობრივ-სტილისტური მონაცემების მიხედვით ისინი ელინოფილურ (გელათურ) სკოლაში ჩანს შექმნილი XII-XIV საუკუნეებში.

ქართულ მთარგმნელობით ტრადიციაში ფართოდაა წარმოდგენილი გრიგოლ ღვთისმეტყველის თხზულებებზე შედგენილი შუა საუკუნეების კომენტარები. არ დარჩენილა გრიგოლის თხზულებათა თითქმის არცერთი ქართველი მთარგმნელი, რომელსაც მის თხზულებათა კომენტარების თარგმანზეც არ ემუშაოს, თუმცა, განსაკუთრებული წვლილი ამ საქმეში ექვთიმე მთაწმინდელსა და ეფრემ მცირეს მიუძღვით. ქართულ ხელნაწერებში დასტურდება გრიგოლ ღვთისმეტყველის თხზულებათა VI საუკუნის განმარტებების, ფსევდონონეს მითოლოგიური კომენტარების ფრაგმენტის ექვთიმესეული თარგმანი; ექვთიმეს მიერ ქართულად ნათარგმნია ასევე გრიგოლის შობისათჳს საკითხავის (Oratio 38) კომპილაციური ხასიათის თეოლოგიურ-ფილოსოფიური კომენტარი, რომლის ძირითადი ნაწილი წარმოადგენს ექსცერპტებს მაქსიმე აღმსარებლის (VII ს.) თხზულებიდან – Ambigua ad Iohannem. ეფრემ მცირის მიერ ნათარგმნია გრიგოლ ღვთისმეტყველის  ლიტურგიკული საკითხავების ბასილი მინიმუსის (X ს.) კომენტარები, ასევე, ფსევდონონეს მითოლოგიური კომენტარები სრულად. XII საუკუნის დასაწყისში არსენ ვაჩეს ძის მიერ შედგენილ ცნობილ კრებულში, დოგმატიკონში, დაცულია მიქაელ ფსელოსის პირმშოობის შესახებ – გრიგოლ ღვთისმეტყველის ნათლისღებისათჳს საკითხავის (Oratio 40) ერთ-ერთი პასაჟის კომენტარი, ხოლო გვიანელინოფილურმა ტრადიციამ შემოინახა გელათელი ანონიმის მიერ თარგმნილი გრიგოლის საკითხავის – ეპიტაფიად დიდისა ბასილისთჳს (Oratio 43) – ნიკიტა ჰერაკლიელის (XI ს.) კომენტარის ფრაგმენტი. გელათის მწიგნობრულ სკოლაშია ნათარგმნი გრიგოლის  გლახაკთმოყუარებისათჳს საკითხავის (Oratio 14) ორი პასაჟის კომენტარი ­– ნაწყვეტები მაქსიმე აღმსარებლის Ambigua ad Thomam-დან.

2 -ხელნაწერები

დღეისათვის ცნობილია გრიგოლ ღვთისმეტყველის თხზულებათა ქართული თარგმანების შემცველი X-XVIII საუკუნეების 200-მდე ქართული ხელნაწერი, რომლებიც საქართველოსა თუ უცხოეთის წიგნთსაცავებშია დაცული. ამათგან 25-მდე ხელნაწერი მხოლოდ გრიგოლის საკითხავთა შემცველი კრებულებია, ხოლო დანარჩენი აგიოგრაფიული, აგიოგრაფიულ-ჰომილეტიკური, ასკეტიკურ-აგიოგრაფიული ხასიათის ხელნაწერებია, რომლებშიც სხვადასხვა ავტორთა თხზულებებთან ერთად გრიგოლის საკითხავებიცაა ჩართული. ამ შერეულ კრებულთაგან აღსანიშნავია ადრეული ხელნაწერები, მაგალითად, სვანეთის მრავალთავი (ხეც A-19, X ს.) და პარხლის მრავალთავი (ხეც A-95, XIს.), რომლებშიც გრიგოლის ორი ლიტურგიკული საკითხავის (Orationes: 38, 39) ადრეული ანონიმური თარგმანებია წარმოდგენილი. გრიგოლ ღვთისმეტყველის თხზულებათა ექვთიმე მთაწმინდელისეული თარგმანების შემცველ კრებულთა შორის განსაკუთრებული ადგილი უჭირავს XI საუკუნის 20-30-იან წლებში  ათონსა და კონსტანტინოპოლში გადაწერილ მაღალი მხატვრული დონის ხელნაწერებს (ხეც A-92, ხეც A-1), რომლებიც ტაოს  არისტოკრატული საგვარეულოს წარმომადგენლის, ვალაშკერტის ეპისკოპოსისა და შემდგომში ბანას მამათმთავრის, ზაქარიას დაკვეთითაა შედგენილი. ეფრემ მცირის თარგმანების შემცველი ხელნაწერებიდან აღსანიშნავია გრიგოლის ლიტურგიკულ საკითხავთა კრებულები (Jer. iber. 43, Jer. iber. 15, ხეც A-109), გრიგოლის ბერძნული კრებულების ანალოგიით შედგენილი ელინიზებული ხელნაწერები, რომლებიც გრიგოლის თხზულებებთან ერთად შეიცავს სხვადასხვა დამატებებს: ხელნაწერთა მარგინალიებზე განლაგებულ კომენტარებს, მარგინალურ ნიშნებს, მთარგმნელისეულ შენიშვნებს და სხვ. ასევე საყურადღებოა გვიანდელი ხელნაწერი – ხეც A-292, 1800 წ. – ორტომეული, რომლის პირველ ნაწილში წარმოდგენილია გრიგოლის ლიტურგიკული საკითხავების, ხოლო მეორეში – არალიტურგიკული საკითხავების ეფრემისეული თარგმანები. ეს არის ერთადერთი ხელნაწერი, რომლის მეშვეობითაც გრიგოლის არალიტურგიკული საკითხავების ეფრემისეულმა თარგმანებმა ჩვენამდე მოაღწია.

გრიგოლ ღვთისმეტყველის თხზულებათა ქართულმა თარგმანებმა მნიშვნელოვანი როლი შეასრულა ქართველთა სულიერი კულტურის, საღვთისმეტყველო-ფილოსოფიური აზრისა თუ მხატვრული ხედვის ჩამოყალიბებაში. ადრექრისტიანული მწერლობის ამ უმნიშვნელოვანესი ავტორის ქართულად გადმოტანის რთულ, საკმაოდ კომპლექსურ პროცესზე დაკვირვება, მისი კვლევა საშუალებას გვაძლევს მთელი სიღრმით გავიაზროთ, თუ რა მასშტაბის იყო შუა საუკუნეების ქართველთა მიერ მსოფლიო კულტურული მონაპოვრის ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი ნაწილის - ადრექრისტიანული ლიტერატურული მემკვიდრეობის – ათვისების პროცესი; წარმოვაჩინოთ, თუ როგორ შეძლეს საქართველოსა თუ მის ფარგლებს გარეთ მოღვაწე ქართველმა მწიგნობრებმა ექციათ ეს მემკვიდრეობა ქართული, ეროვნული აზროვნებისა და კულტურის ორგანულ ნაწილად.

3 -კვლევის ისტორია

გრიგოლ ღვთისმეტყველის შრომებს ყოველთვის მნიშვნელოვანი ადგილი ეკავა შუა საუკუნეების ქართული მწერლობისა და აზროვნების მკვლევართა ნაშრომებში, თუმცა, კომპლექსური კვლევის საგნად ამ ავტორის ძველი ქართული თარგმანები XX საუკუნის 80-იანი წლებიდან იქცა, როდესაც კ. კეკელიძის სახ. ხელნაწერთა ინსტიტუტის (დღეს – კ. კეკელიძის სახ. ხელნაწერთა ეროვნული ცენტრი) მეცნიერთა ჯგუფი აკად. ელენე მეტრეველის ხელმძღვანელობით ჩაერთო გრიგოლ ღვთისმეტყველის კვლევის საერთაშორისო პროექტში.  სამუშაოში, რომელსაც ხელმძღვანელობდა ლუვენის კათოლიკური უნივერსიტეტის ორიენტალისტიკის ინსტიტუტი (ბელგია), მონაწილეობდნენ ევროპის სხვადასხვა ქვეყნის ბიზანტინისტები და ორიენტალისტები (იხ.: https://nazianzos.fltr.ucl.ac.be/002Contents.htm). პროექტის მიზანი იყო გრიგოლ ღვთისმეტყველის თხზულებათა როგორც ბერძნული, ისე სხვადასხვაენოვანი (არაბული, სირიული, სომხური, ქართული და სხვ.) ვერსიების კრიტიკული გამოცემების მომზადება. ამ ფართომასშტაბიანი პროექტის ფარგლებში შესრულებული სამუშაო – გრიგოლ ღვთისმეტყველის ნაშრომთა სხვადასხვაენოვანი ვერსიების კრიტიკული ტექსტები – ქვეყნდება სერიაში: Corpus Christianorum, Series Graeca, Corpus Nazianzenum (იხ. https://www.corpuschristianorum.org/ccsg-cccn). დღეისათვის ამ სერიით სხვადასხვაენოვან ვერსიებთან ერთად გამოქვეყნებულია გრიგოლ ღვთისმეტყველის ლიტურგიკულ საკითხავთა ქართული თარგმანების შვიდი ტომი და არალიტურგიკულ საკითხავთა ერთი ტომი. გამოსაცემად მზადაა არალიტურგიკული საკითხავების ქართული თარგმანების კიდევ რამდენიმე ტომი, რომელთა გამოცემაც ახლო მომავალშია დაგეგმილი. გრიგოლ ღვთისმეტყველის თხზულებათა გამოცემების მომზადების პარალელურად ლუვენის კათოლიკური უნივერსიტეტის მკვლევარები მუშაობენ გრიგოლის გამოქვეყნებული ტექსტების ლემატიზაციაზე (იხ. https://www.gregoriproject.com). ამ პროექტშიც საკმაოდ ფართოდ არის წარმოდგენილი ქართული მასალა.

4 -რჩეული ბიბლიოგრაფია

• ბეზარაშვილი, ქ.: რიტორიკისა და თარგმანის თეორია და პრაქტიკა. გრიგოლ ღვთისმეტყველის თხზულებათა ქართული თარგმანების მიხედვით, თბილისი: „მეცნიერება“, 2004 წ.

• ბეზარაშვილი, ქ.: გრიგოლ ნაზიანზელის (ღვთისმეტყველის) პოეზიის ძველი ქართული ვერსია, 1, თბილისი: „ახალი საქართველო“, 2015 წ.

• ბრეგაძე, თ.: გრიგოლ ნაზიანზელის თხზულებათა შემცველ ქართულ ხელნაწერთა აღწერილობა, თბილისი: „მეცნიერება“, 1988 წ.

• გაბიძაშვილი, ე.: ძველი ქართული მწერლობის ნათარგმნი ძეგლები: ბიბლიოგრაფია, 3, ჰომილეტიკა, თბილისი: „არტანუჯი“, 2009 წ.

• კეკელიძე, კ.: ძველი ქართული ლიტერატურის ისტორია, 1, მე-5 გამოც., თბილისი: „მეცნიერება“, 1980 წ.

• კეკელიძე, კ.: ეტიუდები ძველი ქართული ლიტერატურის ისტორიიდან, V, თბილისი: „საქართველოს სსრ მეცნიერებათა აკადემია“, 1957 წ.

• მელიქიშვილი, ნ.: გრიგოლ ნაზიანზელის შობის ჰომილიის (Or. 38) ქართული თარგმანები, იხ.: „მაცნე“. ენისა და ლიტერატურის სერია, 2, 1991 წ., გვ. 89-100.

• მელიქიშვილი, ნ.: გრიგოლ ღვთისმეტყველის 16 ჰომილეტიკური სიტყვის ეფრემ მცირისეული თარგმანი ძველ ქართულ ხელნაწერებში (ტექსტოლოგიური ანალიზი), იხ.: „მრავალთავი“. ფილოლოგიურ-ისტორიული ძიებანი, 18, 1999 წ., გვ. 195-203.

• ოთხმეზური, თ.: კომენტარული ჟანრი შუა საუკუნეების ქართულ მთარგმნელობით ტრადიციაში. ეფრემ მცირე და გრიგოლ ღვთისმეტყველის თხზულებათა კომენტარები, თბილისი: „ილიას სახელმწიფო უნივერსიტეტი“, 2011 წ.

• ოთხმეზური, თ.: მაქსიმე აღმსარებლის Ambiguorum liber ქართულ მთარგმნელობით ტრადიციაში, თბილისი: „ხელნაწერთა ეროვნული ცენტრი“, 2016 წ.

• რაფავა, მ.: გრიგოლ ნაზიანზელის ორი ჰომილიის (Or. 38, Or. 39) მოკლე ტექსტები ქართულ მრავალთავებში, იხ.: „მაცნე“. ენისა და ლიტერატურის სერია, 1-4, 1995 წ., გვ. 141-148.

• რაფავა, მ.: გრიგოლ ნაზიანზელის ჰომილია „ნათლისღებისათვის“ (Or. 39) ქართულ მრავალთავებში, იხ.: „მაცნე“. ენისა და ლიტერატურის სერია, 1, 1993 წ., გვ. 58-71.

• ქაჯაია, ნ.: გრიგოლ ნაზიანზელის ეპისტოლეთა ძველი ქართული თარგმანები, იხ.: „მრავალთავი“. ფილოლოგიურ-ისტორიული ძიებანი, 12, 1986 წ., გვ. 114-140.

• ქურციკიძე, ც.: გრიგოლ ღვთისმეტყველის XLIII ჰომილიის ეფთვიმე ათონელისეული თარგმანის თავისებურება, იხ.: ე. მეტრეველი (რედ.), „ფილოლოგიური ძიებანი“, 2, თბილისი, 1995 წ., გვ. 42-63.

• ქურციკიძე, ც.: გრიგოლ ნაზიანზელის XXXI ჰომილიის ქართული თარგმანის წყაროს საკითხისათვის, იხ.: ე. ხინთიბიძე (გამოც.), კ. კეკელიძე, 125, ქართველოლოგი, თბილისი, 2004 წ., გვ. 229-244.

• Bezarashvili, K.: The Problem of the so-called “Aporeta” in the Georgian Corpus of the Works of Gregory the Theologian, in: Le Muséon. Revue d' Études Orientales, 108 (1995), pp. 131-142.

• Bezarashvili, K.: The Significance of Gregory the Theologian's Works for the Georgian Literary Tradition, in: Le Muséon, Revue d' Études Orientales, 118, 3-4 (2005), pp. 269-298.

• Bezarashvili, K.: Some Problems of Rhetoric in the Georgian Collection of Gregory’s Writings (Or. 44), in: Schmidt, A. (ed.), Studia Nazianzenica II (Corpus Christianorum, Series Graeca, 73, Corpus Nazianzenum, 24), Turnhout: Brepols, 2010, pp. 433-457.

• Bezarachvili, K., Matchavariani, M.: Interpolations et particularités dans les traductiones de Grégoire le Théologien par Euthyme l’Athonite, in: Somers, V., Yannopoulos, P. (eds.), Philokappadox, In memoriam Justin Mossay (Orientalia Lovaniensia Analecta, 251, Bibliothèque de Byzantion, 14), Leuven – Paris – Bristol: Peeters, 2016, pp. 81-120.

• Bregadze, T.: Répertoire des manuscrits de la version géorgienne des Discours de Grégoire de Nazianze, in: Coulie, B. (ed.), Versiones Orientales, repertorium Ibericum et studia ad editiones curandas (Corpus Christianorum. Series Graeca, 20. Corpus Nazianzenum, 1), Turnhout: Brepols, 1988, pp. 19-126.

• Chelidze, E.: The Two Georgian Translations of the Works of St. Gregory the Theologian, in: Studia Patristica, 33, 1996, pp. 506-508.

• Doborjginidze, N.: Die georgische Sprache im Mittelalter (Sprachen und Kulturen des christlichen Orients, Bd. 17), hrsg. v. den Heijer, J., Emmel, St., Krause, M., Schmidt, A., Wiesbaden: Reichert-Verlag, 2009.

• Doborjginidze, N.: Die Übersetzungen der Werke des Gregor von Nazianz und die Entwicklung der georgischen Begriffssprache, in: Schmidt, A. (ed.), Studia Nazianzenica II (Corpus Christianorum, Series Graeca, 73, Corpus Nazianzenum, 24), Turnhout: Brepols, 2010, pp. 391-431.

• Kourtsikidze, Ts.: La composition du manuscrit Iviron 68 et le colophon d'Ephrem Mtsiré, in: Le Muséon. Revue d'Études Orientales, 113, 2000, pp. 429-437.

• Lafontaine, G., Metreveli H.: Les versions copte, arménienne et géorgiennes. État des recherches, in: J. Mossay (ed.), II Symposium Nazianzenum (Louvain-la-Neuve, 25-28 août 1981), Studien zur Geschichte und Kultur des Altertums, N. F., 2. Reihe: Forschungen zu Gregor von Nazianz, 2, Paderborn – Munich – Vienne – Zurich, 1983, pp. 63-73.

• Matchavariani, M.: The Names of Christ in the Georgian Version of Gregory Nazianzen's Homily II by Euthymius the Athonite, in: Coulie, B. (ed.), Studia Nazianzenica, I (Corpus Christianorum, Series Graeca, 41, Corpus Nazianzenum, 8), Turnhout: Brepols, 2000, pp. 259-271.

• Matchavariani, M.: Hagiographic Paradigms in Homiletic Genre. Oration 36 of Gregory of Nazianzus Translated by David Tbeli, in: Schmidt, A. (ed.), Studia Nazianzenica II (Corpus Christianorum, Series Graeca, 73, Corpus Nazianzenum, 24), Turnhout: Brepols, 2010, pp. 459-468.

• Melikishvili, N.: Les traductions géorgiennes du Discours 38 de Grégoire de Nazianze dans les Mravalt’avi, in: Schmidt, A. (ed.), Studia Nazianzenica II (Corpus Christianorum, Series Graeca, 73, Corpus Nazianzenum, 24), Turnhout: Brepols, 2010, pp. 477-489.

• Melikishvili, N.: Les enseigments des trois Grands Cappadociens sur l’incarnation du Seigneur (à partir des traductions géorgiennes anciennes des homélies sur la Nativité), in: Somers V., Yannopoulos, P. (eds.), Philokappadox. In memoriam Justin Mossay (Orientalia Lovaniensia Analecta, 251, Bibliothèque de Byzantion, 14), Leuven – Paris – Bristol: Peeters, 2016, pp. 121-134.

• Mtchedlidze, M.: La traduction géorgienne du commentaire de Michel Psellos sur le Discours 40 de Grégoire de Nazianze, in: Schmidt, A. (ed.), Studia Nazianzenica II (Corpus Christianorum, Series Graeca, 73, Corpus Nazianzenum, 24), Turnhout: Brepols, 2010, pp. 519-538.

• Otkhmezuri, Th. (ed.): Pseudo-Nonniani in IV orationes Gregorii Nazianzeni commentarii (Corpus Christianorum. Series Graeca, 50, Corpus Nazianzenum, 16), Turnhout: Brepols, 2002.

• Othkhmezouri, Th.: Les signes marginaux dans les manuscrits Géorgiens de Grégoire de Nazianze, in: Le Muséon. Revue d' Études Orientales, 104, 1991, pp. 335-347.

• Otkhmezuri, Th.: The Liturgical Sermons of Gregory of Nazianzus. On the Date of the Georgian Translation by Ephrem Mtsire, in: Schmidt, A. (ed.), Studia Nazianzenica II (Corpus Christianorum, Series Graeca, 73, Corpus Nazianzenum, 24), Turnhout: Brepols, 2010, pp. 469-475.

• Otkhmezuri, Th.: The Georgian Translation of Basilius Minimus’ Commentaries on the Liturgical Sermons of Gregory of Nazianzus, in: Somers, V., Yannopoulos, P. (eds.), Philokappadox. In memoriam Justin Mossay (Orientalia Lovaniensia Analecta, 251, Bibliothèque de Byzantion, 14), Leuven – Paris – Bristol: Peeters, 2016, pp. 135-150.

• Otkhmezuri, Th.: Searching for Euthymius Atonite’s Autograph, in: Le Muséon, Revue d' Études Orientales, 130, 1-2, 2017, pp. 177-206.

• Rapava, M., Coulie B.: Les Colophons d’Ephrem Mtsire et les traductions Géorgiennes de Gregoire de Nazianze, in: Le Muséon. Revue d' Études Orientales, 104, 1991, pp. 109-124.

• Rapava, M.: Les traductions géorgiennes du discours 39 de Grégoire de Nazianze, in: Schmidt, A. (ed.), Studia Nazianzenica II (Corpus Christianorum, Series Graeca, 73, Corpus Nazianzenum, 24), Turnhout: Brepols, 2010, pp. 491-517.

• Rapava, M.: L’Or. 39 de Grégoire de Nazianze dans les “Mravaltavi” géorgiens, in: Somers, V., Yannopoulos, P. (eds.), Philokappadox. In memoriam Justin Mossay (Orientalia Lovaniensia Analecta, 251, Bibliothèque de Byzantion, 14), Leuven – Paris – Bristol: Peeters, 2016, pp. 151-182.

• St. Gregorii Nazianzeni Opera. Versio Iberica, I. Orationes I, XLV, XLIV, XLI (Corpus Christianorum. Series Graeca, 36. Corpus Nazianzenum, 5), editae a Metreveli, H. et Bezarachvili, K., Kourtsikidze, Ts., Melikichvili, N., Othkhmezouri, T., Rapava, M., Chanidze, M., Turnhout: Brepols, 1998.

• St. Gregorii Nazianzeni Opera. Versio Iberica, II. Orationes XV, XXIV, XIX (Corpus Christianorum. Series Graeca, 42. Corpus Nazianzenum, 9), editae a Metreveli, H. et Bezarachvili, K., Dolakidze, M., Kourtsikidze, Ts., Matchavariani, M., Melikichvili, N., Raphava, M., Chanidze, M., Turnhout: Brepols, 2000.

• St. Gregorii Nazianzeni Opera. Versio Iberica, III. Oratio XXXVIII (Corpus Christianorum. Series Graeca, 45. Corpus Nazianzenum, 12), edita a Metreveli, H. et Bezarachvili, K., Kourtsikidze, Ts., Melikichvili, N., Othkhmezouri, T., Rapava, M., Turnhout: Brepols, 2001.

• St. Gregorii Nazianzeni Opera. Versio Iberica, IV. Oratio XLIII (Corpus Christianorum. Series Graeca, 52. Corpus Nazianzenum, 17), edita a Coulie, B. et Metreveli, H. et Bezarachvili, K., Kourtsikidze, Ts.,  Melikichvili, N., Othkhmezouri, T., Rapava, M., Turnhout: Brepols, 2004.

• St. Gregorii Nazianzeni Opera. Versio Iberica, V. Orationes XXXIX, XL (Corpus Christianorum. Series Graeca, 58. Corpus Nazianzenum, 20), editae a Coulie, B., Metreveli, H. et Bezarachvili, K., Kourtsikidze, Ts., Melikichvili, N., Raphava, M., Turnhout – Leuven: Brepols, 2007.

• St. Gregorii Nazianzeni Opera. Versio Iberica, VI. Orationes XI, XXI, XLII (Corpus Christianorum. Series Graeca, 78. Corpus Nazianzenum, 26), editae a Coulie, B., Metreveli, H. et Bezarachvili, K., Kourtsikidze, Ts., Melikichvili, N., Raphava, M., Turnhout: Brepols, 2013.

• St. Gregorii Nazianzeni Opera. Versio Iberica, VII. Orationes XIV, XVI, (Corpus Christianorum. Series Graeca, 86. Corpus Nazianzenum, 28), editae a Coulie B., Metreveli, H. et K. Bezarachvili, Ts. Kourtsikidze, Melikichvili, N., Othkhmezouri, T., Raphava, M., Turnhout – Leuven: Brepols, 2017.

• St. Gregorii Nazianzeni Opera. Versio Iberica, VIII. Orationes VI, XXIII, XXII (Corpus Christianorum. Series Graeca, 95. Corpus Nazianzenum, 30), editae a Coulie B. et Othkhmezouri, T., Turnhout: Brepols, 2019.