პეტრე იბერი

1 -ცხოვრება და მოღვაწეობა

პეტრე იბერი (411-491 წწ.) ქრისტიანული აზროვნების მნიშვნელოვანი წარმომადგენელია. იგი იყო იბერიის მეფის ბუზმარის შვილი და, ამდენად, წარჩინებულთა გვარს მიეკუთვნებოდა. მისი დაბადება ლეგენდებით არის მოცული. თუკი „პეტრე იბერის ცხოვრებას“ მივყვებით, გავიგებთ, რომ მეფე ბუზმარსა და მის მეუღლეს დიდი ხნის განმავლობაში შვილი არ ჰყავდა. მონარქი გამუდმებით ევედრებოდა ღმერთს, რომ მას ებოძა მისთვის შთამომავალი. ერთ დღეს მეფეს ანგელოზი გამოეცხადა და უთხრა, რომ ღმერთი სურვილს შეუსრულებდა და მას ვაჟს მისცემდა, რომელიც შემდეგ თავისი ღვაწლით მრავალ ერს მოაქცევდა ქრისტიანობაზე. ვაჟს თავდაპირველად ეწოდა სახელი მურვანი. მურვანი მამამისის სამეფო კარზე განსაკუთრებით ბევრს კითხულობდა და სწავლობდა წმიდა წერილს; ის ძალიან ნიჭიერი, მახვილგონიერი და ყურადღებიანი იყო. უკვე თორმეტი წლისა (423 წ.) ბიზანტიის კეისრის თეოდოსიუს II-ის კარზე, კონსტანტინოპოლში, მძევლად მიიყვანეს და იქვე მოინათლა. ბიზანტიელებსა და სპარსელებს შორის იმ დროს მწვავე მტრობა იყო და ბიზანტიის კეისარი ქართველი მეფისგან ერთგულებისა და ნდობის დასტურად მის ვაჟს მძევლად ითხოვდა.

კონსტანტინოპოლში პეტრე იბერის აღზრდა-განათლებაში მონაწილეობდნენ მითრიდატე ლაზი და კეისრის მეუღლე დედოფალი ევდოკია. პეტრემ სწრაფად ისწავლა ბერძნული და სირიული ენები. გარდა ამისა, იგი ისე კარგად დაეუფლა ფილოსოფიურ და საეკლესიო სწავლებებს, რომ არა მარტო კეისარი, არამედ მის კარზე მოღვაწე ფილოსოფოსებიც კი აღტაცებულნი იყვნენ მისი წარმატებებითა და შედეგებით. პეტრე იბერის მომავლითა და განსწავლით საგანგებოდ იყო დაინტერესებული ევდოკია, რომელიც მაშინ დიდ როლს თამაშობდა კონსტანტინოპოლის პოლიტიკურ და კულტურულ ცხოვრებაში. ეს შემთხვევით არ ხდებოდა, რადგან იგი დაიბადა და აღიზარდა ათენში. მამამისი, ლეონტიოსი, ნეოპლატონიკოსი, იქ ასწავლიდა ფილოსოფიას და თავის ქალიშვილს იმ დროისთვის საუკეთესო განათლება მიაღებინა. ასე შეიძინა ევდოკიამ საუკეთესო ცოდნა ბერძნულ კულტურაში, ლიტერატურაში, ხელოვნებასა და ფილოსოფიაში. მიუხედავად იმისა, რომ იგი 28 წლისა იყო, ქრისტიანობაზე მოქცევის შემდგომაც თავის ელინურ ძირებსა და განათლებას მაინც ერთგულებდა. ამ სახით იგი დიდ გავლენას ახდენდა პეტრე იბერზე.

ბიზანტიის კეისრის კარზე პეტრე იბერმა მნიშვნელოვანი პოსტი მიიღო, კერძოდ კი, კავალერიის მეთაური გახდა. აქედან გამომდინარე, მან დიდი პატივისცემა და დაფასება მოიპოვა - უწინარეს ყოვლისა, მისი ადამიანური თვისებების გამო. ამგვარი პოლიტიკური მდგომარეობის მიუხედავად, პეტრე იბერმა დატოვა კეისრის სასახლე, რადგან მას მოკრძალებული სულიერი ცხოვრება იზიდავდა. ამდენად, პეტრემ ამქვეყნიური კარიერული წინსვლა კი არ დაისახა საკუთარ მიზნად, არამედ ქრისტიანული ეკლესიის წევრი გახდა და „ჭვრეტითი ცხოვრებას“ მიჰყო ხელი.

მითრიდატე ლაზთან ერთად, იგი პალესტინაში გაემგზავრა, სადაც ორივე ბერად აღიკვეცა და ეწოდათ საეკლესიო სახელები - პეტრე და იოანე. 445 წელს კი ისინი მღვდლებად აკურთხეს. აღმოსავლეთის ბევრი ქვეყანა მათ ერთობლივად მოილოცეს და ბოლოს სირიაში დამკვიდრდნენ. მოგვიანებით, პეტრე მაიუმის (ქ. ღაზას მახლობლად) ეპისკოპოსად აკურთხეს. აქ მან ფართომასშტაბიანი საქმიანობა წამოიწყო და სახელი გაითქვა ქრისტიანული ეკლესიებისა და ტაძრების მშენებლობით. მან იერუსალიმშიც დაარსა ქართული მონასტერი - სიონთან ახლოს. პეტრემ ეპისკოპოსის რანგში ისეთ დიდებას მიაღწია მაიუმში, რომ ზოგიერთი მას „მეორე პავლესა“ და „მეორე მოსეს“ უწოდებდა.

იმ დროს ქალაქ ღაზაში ქრისტიანული სარწმუნოების ბევრი თვალსაჩინო წარმომადგენელი ცხოვრობდა და მოღვაწეობდა, ისე, რომ ეს ქალაქი ინტელექტუალური ცხოვრების მნიშვნელოვან ცენტრს წარმოადგენდა: იქ არსებობდა არა მარტო ცნობილი აკადემია, არამედ ცნობილი ლიცეუმიც. მაშასადამე, ქ. ღაზაში კარგი პირობები იყო ანტიკური აზროვნების სათანადოდ შესწავლისთვის. ამ ქალაქში თავად ათენიდანაც კი ჩადიოდნენ პლატონის ფილოსოფიის შესასწავლად. იქ დიდი ბერძენი ფილოსოფოსების ნაშრომებიც ადვილად ხელმისაწვდომი გახლდათ.

პეტრე იბერი ქ. ღაზას სულიერი და ინტელექტუალური ცხოვრების საკვანძო ფიგურა იყო. პეტრეს ცხოვრებისა და მოღვაწეობის შესახებ მრავალი ისტორიული დოკუმენტი მოგვითხრობს. იგი ათწლეულების განმავლობაში მოღვაწეობდა ეგვიპტეში, სირიასა და პალესტინაში, მაშასადამე, გვიანი ანტიკური ხანის სოციალური, რელიგიური, იდეოლოგიური და ინტელექტუალური ცხოვრების ცენტრებში, რომლებიც ანტიკურ კულტურასთან მჭიდრო ურთიერთობას ინარჩუნებდნენ. იქ არა მარტო ძველი ბერძნული ფილოსოფიისა და ლიტერატურის სათანადო შესწავლა იყო შესაძლებელი, არამედ ანტიკურობის წყაროთა ცოდნაც მრავალი ჩინებული თარგმანის მეშვეობით გახდა ხელმისაწვდომი. სირიის კულტურული მიღწევებით თვით ლათინურენოვანი დასავლეთიც კი სარგებლობდა (და ეს მოხდა არაბულენოვანი ქვეყნებისა და ბიზანტიის მეშვეობით).

პეტრე იბერის ბიოგრაფია - სახელწოდებით „პეტრე იბერის ცხოვრება“ (Vita Petri Iberi) - შექმნა მისმა მოწაფემ და მიმდევარმა იოანე რუფუსმა (V-VI სს.). ბერძნულად შედგენილი ტექსტი სადღაც დაიკარგა და მხოლოდ სირიული რედაქცია გადარჩა. არსებობს პეტრეს ცხოვრების ამსახველი ქართული რედაქცია ამ ტექსტისა, რომელიც სირიულ თარგმანს ეყრდნობა. ქართული რედაქცია ქართველი სასულიერო პირის, მღვდელ მაკარი მესხის (XIII ს.) კალამს ეკუთვნოდა და ის დღეს დაკარგულად ითვლება, მაგრამ კიდევ ერთმა ქართველმა სასულიერო პირმა, დეკანოზმა პავლემ (XV ს.) მაკარი მესხის ვერსიას რედაქცია გაუკეთა. XV საუკუნეშივე შეიქმნა პავლეს ნაშრომის სვინაქსარული რედაქცია. არსებობს ვარაუდი, რომ მაკარი მესხის ნაშრომი არა თარგმანის, არამედ უფრო გადმოკეთებულის შთაბეჭდილებას ტოვებდა.

2 -შემოქმედება

პეტრე იბერმა ქრისტიანული სარწმუნოების ფარგლებში დაკავებული პოზიცია გადამწყვეტი მნიშვნელობის აღმოჩნდა მისი ცხოვრებისა და მოღვაწეობის განსაზღვრის გზაზე. სწორედ მისმა მსოფლმხედველობრივმა მრწამსმა განსაზღვრა მისი ადგილი აზროვნების ისტორიაში. ამასთანავე, ცხადად ჩანს, რომ პეტრე იბერი იმ თეოლოგიური დისკუსიის აქტიური მონაწილე იყო, რომელმაც იმდროინდელი ბიზანტიის იმპერია მოიცვა და აღმოსავლეთის ეკლესია გაყოფამდე მიიყვანა. საკითხი ეხებოდა ქრისტეს ბუნებას. ერთნი ქრისტეს ერთ ბუნებას აღიარებდნენ (მონოფიზიტიზმი), ხოლო მეორენი კი - ქრისტეს ორ (ღვთაებრივსა და ადამიანურს) ბუნებას (დიოფიზიტიზმი). ამ ორ მიმართულებას შორის მწვავე კამათი და დაპირისპირება მხოლოდ ეკლესიის კედლებში კი არ მიმდინარეობდა, არამედ ბიზანტიაში საზოგადოებრივი კონფლიქტების წყაროც კი გახდა. ბიზანტიის იმპერია ამ ტიპის დაპირისპირებების შედეგად, ნაწილობრივ, საფრთხეშიც აღმოჩნდა.

პეტრე იბერის პოზიცია ამ დაპირისპირების დროს ბუნდოვანია. თუ რა თავისებურებით ხასიათდება პეტრე იბერის ქრისტოლოგია, ცალსახად ნათელი არ არის. ისმის კითხვა: პეტრე იბერი მონოფიზიტი იყო თუ დიოფიზიტი? ამ საკითხის თაობაზე მეცნიერები დღესაც დავობენ. გამორიცხული სულაც არ არის, რომ პეტრე იბერს ამ ორ დაპირისპირებულ მხარეს შორის შუალედური პოზიცია ეკავა.

სავარაუდოდ, პეტრე იბერი რადიკალი მონოფიზიტი არც იყო, რადგან, ამ შემთხვევაში, იგი მაიუმის ეპისკოპოსი ვერ გახდებოდა, რადგან იმ დროს ქ. ღაზაში დიოფიზიტები მძლავრად იყვნენ წარმოდგენილნი.

ცნობილია, რომ აღმოსავლეთ რომის იმპერიის მმართველებს 480-იან წლებში „ჰენოტიკონში“ ჩამოყალიბებული კომპრომისული ვარიანტის მიღება სურდათ. მით უფრო გაუგებარია, რომ პეტრე იბერმა - იმპერატორ ზენონის (426-491 წწ.) თხოვნის მიუხედავად - „ჰენოტიკონს“ მხარი არ დაუჭირა. მაგრამ, ეს სულაც არ ნიშნავს იმას, რომ პეტრე იბერი არ ცდილობდა ამ ორ დაპირისპირებულ მხარეს შორის არსებული კონფლიქტის მოგვარებას. იმდროინდელი ეკლესიის პოლიტიკური განწყობები და ქ. ღაზაში არსებული სპეციფიკური სიტუაცია მას ამის საჭიროებას ცხადად აჩვენებდა.

ფილოსოფიის ისტორიის კუთხით პეტრე იბერის შემოქმედების ის ასპექტები იქცევს განსაკუთრებულ ყურადღებას, რომლებმაც ქართული ფილოსოფიის განვითარებაზე დიდი გავლენა მოახდინეს: პეტრე იბერის ფილოსოფიური თეოლოგია, უწინარეს ყოვლისა, უნდა გავიგოთ როგორც „მოქმედების ფილოსოფია“, რომელიც განსხვავდება ანტიკურობაში არსებული „სიტყვის ფილოსოფიისაგან“. პეტრე იბერი განასახიერებდა მოაზროვნე და მოქმედი ბერის იდეალს. სასულიერო პირის ამგვარად გაგებული ფილოსოფია, როგორც ცხოვრების წესი, მას თავისი აზროვნების უმთავრეს მიზნად მიაჩნდა. სწორედ ამგვარად მოქმედი ბერის პრაქტიკაში ხორციელდება რწმენისა და ცოდნის სინთეზი. ადამიანს კი ორივე მათგანი სჭირდება, რათა გზა გაიკაფოს სიკეთისა და ღმერთისკენ. აქედან გამომდინარე, სრულიად გასაგებია, როცა პეტრე იბერის ბიოგრაფები ხშირად მოიხმობენ მისსავე სიტყვებს: „ვითარცა მტილი მზუარისაი ურწყავი განხმების და უნაყოფო იქმნის, ეგრეთვე გონებაი მონაზონისაი უნაყოფო არს თვინიერ წიგნისა კითხვისა და სმენისა სწავლათა სულიერთა“.

პეტრე იბერი ყოველი მორწმუნის წმიდა გონებას დიდად აფასებდა. გონებას სჭირდება განწმენდა, რათა ის ღმერთის გამოცხადებისთვის მზად იყოს. ადამიანები არა მარტო მათი ქმედებების მიხედვით შეფასდებიან, არამედ მათი რწმენისა და (გან)ზრახვების გამოც. საბოლოო ჯამში, უფრო მნიშვნელოვანია არა ის, თუ რა მოიმოქმედა და ჩაიდინა ამა თუ იმ ადამიანმა, არამედ ის, თუ რას განიზრახვიდა იგი. როგორც პეტრე იბერის ბიოგრაფები გვამცნობენ, ღმერთმა მას ეს ხედვა ერთ-ერთი გამოცხადების დროს გაანდო. დღევანდელი გადასახედიდან პეტრე იბერის ეთიკური პოზიცია შეიძლება შეფასდეს, როგორც (გან)ზრახვათა ეთიკა.

ქრისტიანულ ფილოსოფიაში მენტალური განწმენდის მოტივს ისე დიდი მნიშვნელობა ენიჭებოდა, რომ შუა საუკუნეების როგორც ბერძენი (მაგალითად, იოანე დამასკელი), ასევე ლათინელი (მაგალითად, პეტრე აბელარი) მამები თითოეული ადამიანის განზრახვას ფუნდამენტურ მნიშვნელობას ანიჭებდნენ ქრისტიანული ეთიკის დაფუძნების საქმეში. კეთილი (გან)ზრახვა ისეთი რამ არის, რაც ჩვენში მორალური კანონის არსებობას ხდის შესაძლებელს. ის თითოეული ადამიანის შინაგანი სიტყვაა და, საბოლოო ჯამში, თითოეული ინდივიდის მორალურობის მნიშვნელოვანი კრიტერიუმია. ამგვარი კონცეფციის თანახმად, მოქმედება/ქცევა კი არ ფასდება როგორც ცოდვა ან სათნოება, არამედ ესა თუ ის (გან)ზრახვა.

ამდენად, პეტრე იბერის მიხედვით, ბერთა ქრისტიანული ეთიკა ეფუძნება თავისუფალ და ცნობიერად არჩეულ (გან)ზრახვას. სწორედ ასე ესმოდა პეტრე იბერს „ჭეშმარიტი ფილოსოფია“, რომელიც ბერძნული ფილოსოფიური აზროვნების ცალმხრივობათა გადალახვის ერთადერთ და საუკეთესო საშუალებას წარმოადგენდა.

ქრისტიანული ეთიკა ამ ამოცანის შესრულებას პიროვნების ცნების განვითარების შედეგადაც ცდილობდა: სწორედ პიროვნება თამაშობს გადამწყვეტ როლს მთელ სამყაროში, რადგან იგი არის ღმერთის ხატება და მსგავსება. არა ზოგადად ადამიანს, როგორც ასეთს, არამედ კონკრეტულ პიროვნებებს ეკისრებათ პასუხისმგებლობა და ვალდებულებები. სწორედ კონკრეტული პიროვნებები ჩადიან ცოდვას ან სათნოებას. აქედან გამომდინარე, პიროვნება არის სამყაროს ცენტრი.

პეტრე იბერის მიხედვით, ბერი განასახიერებს „ჭეშმარიტ ფილოსოფოსს“. იგი ლოცულობს და ძღვენს გასცემს, ჭვრეტს და მოქმედებს. პეტრე იბერის ბიოგრაფების მიხედვით, თავად პეტრეც ამგვარად მოტივირებული ფილოსოფოსი ბერი იყო. მისი ცხოვრება და მოღვაწეობა ანტიკური ფილოსოფიური სიბრძნის ქრისტიანული ეთიკისა და პრაქტიკის მეშვეობით სრულყოფის სანიმუშო მცდელობაა. ამით პეტრე იბერმა ქართული ფილოსოფიისა და ღვთისმეტყველების განვითარების სამომავლო გზებიც დიდად განსაზღვრა.

3 -რეცეფცია

ეკლესიის ისტორიკოსთა და ბიზანტინოლოგთა ვიწრო წრის მიღმა, პეტრე იბერი დღემდე მკვლევართა ყურადღებას იმით იქცევს, რომ ცნობილმა ქართველმა ფილოსოფოსმა, დასავლური აზროვნების სწორუპოვარმა მცოდნემ შალვა ნუცუბიძემ (1888-1969 წწ.) და ბელგიელმა მკვლევარმა ერნესტ ჰონიგმანმა (1892-1954 წწ.) იგი „არეოპაგიტული კორპუსის“ ნამდვილ ავტორად მიიჩნიეს. მართლაც, ხომ არ იმალება „დიონისე არეოპაგელის“ მისტიკური ფიგურის უკან პეტრე იბერი, თუ ამ ღრმა მისტიკური სულისკვეთებით აღბეჭდილ ნაშრომთა ავტორის საკითხი ერთხელ და სამუდამოდ დაფარული უნდა დარჩეს მკვლევართათვის?

მიუხედავად იმისა, თუ რამდენად გამართლებული იყო პეტრე იბერის განხილვა „არეოპაგეტიკის“ ავტორად, ერთი რამ უდავოდ ცხადია, რომ იგი აზროვნების ისტორიის მნიშვნელოვანი წარმომადგენელია. შ. ნუცუბიძემ ეს გარემოება სწორად შეაფასა და პეტრე იბერის ცხოვრებასა და მოღვაწეობას შემდეგი საყურადღებო გამოკვლევები მიუძღვნა: „ფსევდო-დიონისე არეოპაგელის საიდუმლოება“ (თბილისი, 1942 წ., რუსულ ენაზე), „პეტრე იბერი და ანტიკური ფილოსოფიური მემკვიდრეობა“ (თბილისი, 1975 წ., ქართულ ენაზე).

ბელგიელმა მეცნიერმა ერნესტ ჰონიგმანმა პეტრე იბერისა და „დიონისე არეოპაგელის“ იდენტობის საკითხი განიხილა თავის გამოკვლევაში „პეტრე იბერი და ფსევდო-დიონისე არეოპაგელის ნაშრომები“ (ბრიუსელი, 1952 წ., ფრანგულ ენაზე). ე. ჰონიგმანისა და შ. ნუცუბიძის თეზისს, რომ პეტრე იბერი არის „არეოპაგიტიკის“ ავტორი, მრავალი მომხრე და მოწინააღმდეგე გამოუჩნდა. შ. ნუცუბიძის თეზისის საგნობრივი კრიტიკა განახორციელეს კ. კეკელიძემ, ივ. ლოლაშვილმა და სხვ. თუმცა, შ. ნუცუბიძეს საიმედო მომხრეებიც გამოუჩდნენ, მაგალითად, ცნობილი ქართველი კლასიკოსი ფილოლოგი ს. ყაუხჩიშვილი, რომელმაც (ჰონიგმანის გამოკვლევაზე დაყრდნობით) ხაზგასმით აღნიშნა, რომ „არეოპაგიტული კორპუსი“ პეტრე იბერმა თავის მასწავლებელ მითრიდატე (იოანე) ლაზთან ერთად შექმნა.

მრავალი დღემდე გადაუჭრელი პრობლემის მიუხედავად, შ. ნუცუბიძისა და ე. ჰონიგმანის თეზისები და ჰიპოთეზები მნიშვნელოვან მცდელობას წარმოადგენს დიონისე არეოპაგელის სახელის ქვეშ „დამალული“ ნამდვილი ავტორის ვინაობის გამოვლენის გზაზე. სამომავლო სამეცნიერო კვლევის ვალია, რომ ეს საკითხი გვერდით არ გადადოს და მხოლოდ არქივის საკუთრებად არ აქციოს. შეიძლება მოიძებნოს კიდეც ამ ურთულესი პრობლემის მოგვარების გასაღები, თუმცა, ეს მხოლოდ მაშინ იქნება შესაძლებელი, როცა V საუკუნის მეორე ნახევრის ბიზანტიის საეკლესიო ისტორიის დეტალებს უფრო უკეთ გავიგებთ და შევისწავლით. ამისთვის საჭიროა, რომ დასავლეთის მეცნიერებმა და მკვლევრებმა არა მარტო პეტრე იბერის ნაშრომ-ნაღვაწი შეისწავლონ, არამედ ქართველ მეცნიერთა მონაპოვარიც აითვისონ ამ მიმართულებით.

4 -გამოყენებული ლიტერატურა

• პეტრე იბერიელი (ფსევდო-დიონისე არეოპაგელი): შრომები. ეფრემ მცირის თარგმანი. გამოსცა, გამოკვლევა და ლექსიკონი დაურთო ს. ენუქაშვილმა, თბილისი: „სტალინის სახელობის თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტის გამომცემლობა“, 1961 წ.

• თევზაძე, გ.: პეტრე იბერი, თბილისი: Carpe diem, 2010 წ.

• ირემაძე, თ.: ანტიკური ნეოპლატონიზმის ჰეგელისეული გაგება და მისი კრიტიკა შალვა ნუცუბიძის მიერ, წიგნში: თ. ირემაძე, ფილოსოფია ეპოქათა და კულტურათა გზაგასაყარზე, თბილისი: „ნეკერი“, 2013 წ., გვ. 50-58.

• ლოლაშვილი, ივ.: არეოპაგიტიკის პრობლემები, თბილისი: „მეცნიერება“, 1972 წ.

• ლოლაშვილი, ივ.: ფსევდო-დიონისესა და პეტრე იბერიელის იდენტურობის პრობლემა ქართულ და ევროპულ მეცნიერებაში, თბილისი: „მეცნიერება“, 1973 წ.