იოანე შავთელი

1 -ცხოვრება და მოღვაწეობა

იოანე შავთელი შუა საუკუნეების ქართული ლიტერატურისა და საღვთისმეტყველო-ფილოსოფიური აზროვნების ერთ-ერთი უმნიშვნელოვანესი ფიგურაა. მისი დაბადებისა და გარდაცვალების ზუსტი თარიღები სადავოა (სავარაუდოდ, 1150-1215 წწ.), თუმცა, არსებულ წყაროებზე დაყრდნობით, დანამდვილებით შეგვიძლია ვთქვათ, რომ იგი ცხოვრობდა და მოღვაწეობდა საქართველოს მეფეების, გიორგი III-ისა და თამარის ზეობის წლებში, ე.ი. XII საუკუნის მეორე ნახევარსა და XIII საუკუნის პირველი მეოთხედში. ეს პერიოდი საქართველოს დიდი პოლიტიკური და კულტურული აღორძინების ხანაა, რომლის ერთ-ერთი შემოქმედი თავად იოანე შავთელიც იყო.

იოანე შავთელის ბიოგრაფიიდან ბევრი რამ უცნობია, თუმცკი მისი ცხოვრების შესახებ გარკვეული საკვანძო ცნობები შეგროვებული და გადმოცემულია XIX საუკუნის ორ გამორჩეულ ქართველ მკვლევართან - პლატონ იოსელიანთან და ზაქარია ჭიჭინაძესთან. სავარაუდოა, რომ იოანე შავთელი დაიბადა სამცხეში, სოფელ შავთაში (ან შამთაში); სწორედ აქედან უნდა მოდიოდეს მისი ზედწოდება „შავთელი“. იმჟამინდელ საქართველოში სამცხე-საათაბაგო მნიშვნელოვანი ინტელექტუალური და კულტურული რეგიონი იყო, სადაც არაერთი ქართველი პოლიტიკური მოღვაწე და ინტელექტუალი აღიზარდა. პირველადი განათლება იოანემ შიომღვიმის მონასტრის სკოლაში მიიღო. შიომღვიმის მონასტერი ჯერ კიდევ დავით აღმაშენებლის დროიდან იყო განთქმული, როგორც ძლიერი ინტელექტუალური ცენტრი, სადაც არსებობდა ბიბლიოთეკა ბერძნულენოვანი ფილოსოფიური, საღვთისმეტყველო და მხატვრული ლიტერატურის მდიდარი საცავებით. მოგვიანებით იგი გაემგზავრა ბიზანტიაში და სწავლობდა ერთ-ერთ სამონასტრო სასწავლებელში ათონის მთაზე, სავარაუდოდ, ათონის ივერთა მონასტერში, რომელიც, X საუკუნიდან მოყოლებული, ქართული საღვთისმეტყველო მწერლობისა და მწიგნობრობის მთავარი კერა იყო. სწავლის დასრულების შემდეგ იოანე შავთელი იწყებს მოგზაურობას ეგვიპტესა და ძველ ფინიკიაში; ამ მოგზაურობის შესახებ არაფერი ვიცით, თუმცა, სავარაუდოა, რომ მან მოიარა ტრიპოლი და ალექსანდრია, ქალაქები, რომლებიც ოდითგანვე განთქმული იყვნენ თავიანთი მდიდარი და მრავალფეროვანი კულტურით; სავარაუდოა ისიც, რომ ამ მოგზაურობის დროს შავთელმა კარგად გაიცნო ისლამური, იუდეური და აღმოსავლური ქრისტიანობის ძველი ტრადიციები. ამგვარად, იოანე შავთელი მრავალმხრივი განსწავლისა და გამოცდილების მქონე კაცად გვევლინება და, შესაბამისად, არც ის არის შემთხვევითი, რომ საქართველოში დაბრუნებისთანავე მას სამეფო კარის სამსახურში იწვევენ. იგი ხდება თამარ მეფის მდივანი და, ამავდროულად, ნაყოფიერ შემოქმედებით საქმიანობასაც ეწევა, ხოლო შემდეგ კი ბერად აღიკვეცება გელათის მონასტერში, რომელიც იმჟამინდელი საქართველოს მთავარი სულიერი და ინტელექტუალური ცენტრი იყო. სავარაუდოა, რომ მან გელათში დაწერა თავისი ცნობილი ნაწარმოები „აბდულმესიანი“. ზაქარია ჭიჭინაძის ცნობით, გელათში შავთელს დაუპირისპირდნენ ადგილობრივი ეპისკოპოსი და სამღვდელო დასი. ამ კონფლიქტის ზუსტი გარემოებები უცნობია, თუმცა, შესაძლოა, რომ ეს შავთელის შემოქმედებასთან ყოფილიყო დაკავშირებული; ამის შედეგად, შავთელს, რომელიც თამარის მფარველობით სარგებლობდა, დაუტოვებია გელათი; უცნობია, თუ რომელ მონასტერში გადავიდა იგი და სად და როგორ აღესრულა. მიუხედავად ამ გარემოებისა, იოანე შავთელი საქართველოს ეკლესიის მიერ წმინდანად არის შერაცხული. XVIII საუკუნის დიდი ქართველი სასულიერო მოღვაწე და ფილოსოფოსი, კათოლიკოსი ანტონ პირველი მიიჩნევდა, რომ იოანე შავთელი XIII საუკუნეში, გარდაცვალებიდან მალევე უნდა შეერაცხათ წმინდანთა დასში. საქართველოს ეკლესია მას უწოდებს ღირს იოანე შავთელს და მოიხსენიებს ძვ. სტილით 1 აპრილსა და 9 ივნისს.

იოანე შავთელი რომ თავისი ეპოქის მნიშვნელოვანი ფიგურაა, კარგად ჩანს ქართლის ცხოვრების ერთ ეპიზოდში, რომელიც ბასიანის ბრძოლის პერიპეტიებს ეხება. როდესაც ქართული ჯარი რუმის სულთანთან საომრად გაეშურება, თამარი ოძრხეში ჩავა. აქ მას თან ახლავს იოანე შავთელი, რომელსაც თამარის მემატიანე ასე მოიხსენებს: „ყოვლად განთქმული მოღვაწეობითა შინა, ფილოსოფოსი და რიტორი, ლექსთა გამომთქმელი“. შავთელის შემოქმედებას, როგორც ჩანს, იცნობდა და აფასებდა მისი თანამედროვე შოთა რუსთაველიც, რომელიც წერს: „[უქია] აბდულ-მესია – შავთელსა, ლექსი მას უქეს რომელსა“.

იოანე შავთელი ნახსენებია XIII საუკუნის ხელნაწერშიც, რომელიც კალენდრის საკითხებს ეხება; აქ მის შესახებ ვკითხულობთ: „ამის ჯერისათვის სანთელი სულიერისა ფილოსოფოსობისაჲ წმ. იოანე შავთელი შეწყობითა იამბიკონთაჲთა კეთილად და ღვთივ-შუენიერად წარმოაჩინებს... დასაბამთაგანთა წელთა“. ეს ტექსტი, სავარაუდოდ, დაწერილი ანდა გადაწერილია შავთელის სიკვდილის შემდგომ, რამდენადაც აქ იგი უკვე წმინდანად მოიხსენიება.

იოანე შავთელის მნიშვნელობა კარგად ესმოდათ ახალი დროის საქართველოშიც. ამ ეპოქის დიდი მოაზროვნე, კათოლიკოსი ანტონ პირველი თავის „წყობილსიტყვაობაში“ მას სახოტბო სტროფს უძღვნის:

1.  
2. „ნეტარი ესე - პიიტიკოსი კაცი,
3. მაღალ-გამომთქმელ, მოძღურებითა ბრწყინვალე,
4. სიბრძნის-მოყუარე, მართალ-მესილოგიზმე,
5. ღმრთის-მმეტყუელები, შეზმნილ ყოველსა შინა
6. იოანე ბრძენ, შავთელ ზედწოდებული“.

2 -„აბდულმესიანი“ - პოლიტიკური თეოლოგიის პროექტი

„აბდულმესიანი“ ძველი ქართული მწერლობის ერთ-ერთი უმნიშვნელოვანესი ტექსტია, მის შესახებ ქართველ მკვლევართა შორის ოდითგანვე არსებობდა განსხვავებული და ხშირად ურთიერთგამომრიცხავი მოსაზრებები. პლატონ იოსელიანი და დავით ჩუბინაშვილი თვლიდნენ, რომ „აბდულ-მესია“ არის თვით მისი ავტორის, შავთელის სახელი და ნაწარმოების ნამდვილი სახელწოდება დაკარგულია; ნიკო მარი კი მიიჩნევდა, რომ „აბდულმესიანი“ მართლაც არის ამ თხზულების სათაური, მაგრამ ის არის მიძღვნილი დავით აღმაშენებლისადმი და არა თამარისა და მისი მეუღლის დავით სოსლანისადმი, როგორც ეს მანამდე მიიჩნეოდა. არაბულ სიტყვათა შეთანხმება „აბდ ალ-მესიჰ“ აღნიშნავს „მესიის მონას“, დავითის ისტორიული მისიიდან გამომდინარე, მარი ამტკიცებდა, რომ ნაწარმოები დავით IV-სადმი იყო მიძღვნილი, ამ მოსაზრებას ამყარებდა ის გარემოებაც, რომ დავითის არაბულენოვან მონეტაზე გამოკვეთილია სიტყვები „ჰუსამულ-მესიჰ“ – „მესიის მახვილი“. კორნელი კეკელიძე მიიჩნევს, რომ მარის ეს მოსაზრება მცდარია, ხოლო „აბდულ-მესია“, სავარაუდოდ, უნდა ყოფილიყო აღმოსავლეთის ეკლესიის სახელი, რომლითაც მოიხსენიებოდა ის ზოგიერთ არაბულ წყაროში. ამავდროულად, ნიშანდობლივია ისიც, რომ სხვადასხვა ძველქართულ დოკუმენტში რამდენჯერმე გვხვდება ეს სახელი, მათ შორის, ვინმე „წმ. აბდალმესის ცხოვრების“ შესახებ თხზულების ქართული თარგმანის სახითაც, მაგრამ უცნობია ის, თუ როგორ და რატომ უნდა მოხვედრილიყო ეს სახელწოდება შავთელის თხზულებაზე. თავად კ. კეკელიძე კი მიიჩნევდა, რომ თხზულება ეძღვნება როგორც დავით აღმაშენებელს, ასევე თამარს და ნაწარმოებს უნდა ვუწოდოთ „დავითისა და თამარის ქება“, ხოლო „აბდულმესიანი“, სავარაუდოდ, არის იოანე შავთელის სხვა ნაწარმოები, რომელიც დაკარგულია. კ. კეკელიძის ეს მოსაზრება თითქოს უფრო საფუძვლიანია, რაც კარგად ჩანს თეიმურაზ ბატონიშვილის მიერ მარი ბროსესადმი მიწერილ წერილში, სადაც ქართველი უფლისწული ამბობს, რომ „აბდულმესიანი“ იყო თხზულება, რომლის მსგავსიც ქართულ ენაზე ჯერ არ დაწერილიყო - „იმისთანა ლექსები არაოდეს ქართულ ენაზედ არ დაწერილიყოს“, მაგრამ ერეკლეს დროს ეს თხზულება დაკარგულა, ხოლო ამავე თხზულების ავტორს, შავთელს, სხვა პოეტური თხზულებაც ჰქონია - „თამარის ქება“, რომელიც ჟამთასვლას გადარჩენილა. ამგვარად, თუკი თეიმურაზ ბატონიშვილის ცნობა ზუსტია, გამოდის, რომ „აბდულმესიანის“ სახელით ჩვენ ვიცნობთ „თამარის ქებას“, ხოლო საკუთრივ „აბდულმესიანი“ ყოფილა შავთელის უფრო მნიშვნელოვანი ნაწარმოები, რომელიც დაკარგულია. შავთელის ამ უცნობი ნაწარმოების შესახებ მიუთითებს ზაქარია ჭიჭინაძეც, რომელიც მიიჩნევს, რომ სასულიერო იერარქიასთან შავთელის კონფლიქტი სწორედ ამ გაუჩინარებული ნაწარმოების გამო უნდა მომხდარიყო.

ნებისმიერ შემთხვევაში, ჩვენს ხელთ არსებული შავთელის თხზულება, რომელსაც, ტრადიციის თანახმად, კვლავაც „აბდულმესიანს“ ვუწოდებთ, შუა საუკუნეების ქართული აზროვნების უმნიშვნელოვანესი ტექსტია და ჩვენი შორეული წინაპრების მსოფლმხედველობის შესახებ მრავალ საყურადღებო ცნობას გვაწვდის. თხზულებაში კარგად ჩანს, რომ მისი ავტორი ჩინებულად არის დახელოვნებული ბიბლიის ინტერპრეტაციაში, განსწავლულია ანტიკურ ფილოსოფიაში, ისტორიაში, აღმოსავლურ (არაბულ და ებრაულ) მწერლობასა და ფილოსოფიაში, ასევე, მას კარგი ცოდნა აქვს ქრისტიანი წმ. მამების მემკვიდრეობისა.

იოანე შავთელის თხზულება, მრავალი სხვა იმჟამინდელი ტექსტის მსგავსად, პოლიტიკური თეოლოგიის ქართულ კონცეფციას აყალიბებს. ქართული პოლიტიკური თეოლოგიის კონცეფციის პირველი კონტურები ყალიბდება X საუკუნეში გიორგი მერჩულესთან და იოანე ზოსიმესთან, მის მრავალმხრივ განვითარებას შევხვდებით XI საუკუნეში ლეონტი მროველთან და XII საუკუნეში დავით აღმაშენებელთან, არსენ იყალთოელთან, ნიკოლოზ გულაბერისძესთან, ჩახრუხაძესთან, იოანე შავთელთან, დავითისა და თამარის მემატიანეებთან. ამგვარად, პოლიტიკური თეოლოგია შუა საუკუნეების ქართული აზროვნების ერთ-ერთ მთავარ მიმართულებად გვევლინება. პოლიტიკური თეოლოგიის ეს კონცეფცია, რამდენიმე საკვანძო ელემენტს მოიცავდა: 1) ქართველი მეფეები ბიბლიური წარმომავლობისანი არიან და ამგვარად სწორედ ისინი უდგანან სათავეში ქრისტეს მიწიერ სამეფოს; 2) ქართული ენაში დავანებულია დიდი საიდუმლო, ის ღმერთისაგან შემკული და კურთხეული ენაა, ხოლო საქართველო კი ღვთისმშობლის წილხვდომილი მიწაა; 3) საქართველოს სამეფოს ღმერთისგან აქვს დაკისრებული რაღაც მნიშვნელოვანი მისია, რომლის აღსრულებაც ქართველ მეფეთა მოვალეობაა. ეს თეზისები, სხვადასხვა ფორმულირებითა და რაკურსით ფართოდ არის წარმოდგენილი ზემოხსენებულ ქართველ ავტორთა შემოქმედებაში.

იოანე შავთელის თხზულება არ არის ჩვეულებრივი სახოტბო პოემა, მასში პოლიტიკურ-თეოლოგიური და ფილოსოფიური იდეების ფართო სპექტრია წარმოდგენილი, რომლებიც ერთიანობაში აყალიბებენ ქართული სახელმწიფოსა და მონარქიის სისტემურ კონცეპტუალურ ხედვას. ამის საჩვენებლად განვხილოთ ამ ვრცელი თხზულების რამდენიმე საკვანძო ნაწილი:

1.  
2. „ძირით მისისა იესესისა
3. შვილი მართალი იშვა ცხორებად,
4. ქალწულ-წმიდისა წილხდომილისა
5. საქართველოსა მეფედ წოდებად,
6. სვეტად სჯულისად, ზღუდედ სულისად.“

ამ მონაკვეთში შავთელი ერთდროულად რამდენიმე მნიშვნელოვან პოლიტიკურ-თეოლოგიურ იდეს გვათავზობს: 1) ქართველი მონარქები იესეს შთამომავლები არიან (იესე ბიბლიური დავით მეფის მამაა); 2) საქართველო ღვთისმშობლის წილხვედრი ქვეყანაა; 3) საქართველო და მისი მონარქი არის ქრისტეს რჯულის და სარწმუნოების მიწიერი სიმბოლო და მცველი. ამგვარად, ამ ერთ სტროფში ქართული პოლიტიკური თეოლოგიისა და მესიანისტური აზროვნების რამდენიმე ფუნდამენტური იდეაა გადმოცემული, რომლებიც მნიშვნელოვან როლს ასრულებდნენ შუა საუკუნეების ქართველების მსოფლმხედველობის ჩამოყალიბების საქმეში, რამდენადაც მსგავსი იდეები სხვა მნიშვნელოვან ქართველ ავტორებთანაც გვხვდება.

იოანე შავთელის თხზულება, თეოლოგიურთან ერთად, ფილოსოფიურ მომენტებსაც მრავლად მოიცავს; აი, მაგალითისთვის, ერთ-ერთი სტროფი:

1.  
2. „ატიკულისა, პატრიკულისა
3. ხედვის უფალ ხარ სიწლოთ-სიხშოსა.
4. უთქვამთ ებელთა მეძიებელთა
5. შენთვის პროკლეს და [იამვლი]ხოსა
6. არვე თავსდებით: „არ ვეთავსდებით
7. სიბრძნისა ზღვასა თამარ-პირმშოსა!"
8. „ზინონ, ზენანი, მოგვთა ზენანი
9. მეუფედ გხმობენ პერიპატოსა.“

აქ ავტორი ქართველ მონარქს უწოდებს ატიკულს (მაღალგანათლებულს) და პატრიკულს (პატრისტიკული ღვთისმეტყველების მცოდნეს), რომლის სიბრძნესაც ანტიკური ხანის დიდი ნეოპლატონიკოსი ფილოსოფოსები (პროკლე და იამბლიქოსი) ვერ მისწვდებოდნენ, და რომელსაც პერიპატეტიკოსი ფილოსოფოსებიც კი გაჰყვებოდნენ. ქართველი მონარქი წარმოჩენილია როგორც დიდი ფილოსოფოსი, რომელიც უმაღლეს ცოდნას ფლობს, იგი ერთგვარი ფილოსოფოსი მეფეა; შავთელთან, ქართველი მეფის სახით, პლატონისეული იდეალური მმართველის სურათი იხატება. საქართველოს მეფის, როგორც ფილოსოფოსი მეფის სახე ნაჩვენებია კიდევ ერთ სტროფში:

1.  
2. „რა მოიზარდე, თვით მოიბლარდე
3. ნათლითა ყოვლის მპყრობელისათა.
4. იროიკ, ბოღრატ, პარმენიდ, სოგრატ
5. უფლად გთქვეს ზღვისა და ხმელისათა,
6. ფილოსოფთ რვისა გარდატვიფრვისა
7. მხედველ ხარ მსგავსად ებელისათა.“

აქ მეფეს უკვე პარმენიდე და სოკრატე აქებენ და ზღვისა და ხმელეთის ხელმწიფედ აცხადებენ მას - როგორც მაღალი ფილოსოფიური გონების ხელმწიფეს. თუმცა, ქართველი მეფე მხოლოდ დიდი ფილოსოფოსი როდია, იგი დიდი ღვთისმეტყველიცაა, რომელიც საღვთო ცოდნასაც ფლობს და ღვთისმეტყველ სწავლულთა მეშვეობით იცავს თავის საზეპურო ერის სარწმუნეობრივ სიწმინდეს:

1.  
2. „ბანაკად საღმრთოდ, ერ საზეპუროდ
3. ხარ ღმრთისმეტყველთა მათ ჭურვილთაგან.“

ამგვარად, ღმერთისა და სამყაროს შესახებ ორი უმაღლესი რანგის ცოდნა - ფილოსოფია და ღვთისმეტყველება - გაერთიანებულია ქართველ მეფეში. ერთი მხრივ, იგი დიდი ფილოსოფოსია, ხოლო, მეორე მხრივ, პატრისტიკოსი ღვთისმეტყველი, ე.ი. უმაღლესი რანგის ღვთისმეტყველი. ეს გარემოება ძალზედ მნიშვნელოვანია, რამდენადაც ის განვითარების ახალ გზას უხნის შუა საუკუნეების უმნიშვნელოვანეს ქართულ პარადიგმას - ათენისა და იერუსალიმის სინთეზის იდეას, რომლის განხორციელებაც დავით აღმაშენებელმა დაიწყო გელათში. შეიძლება ითქვას, რომ შავთელთან ვხედავთ გელათის პროექტის ერთგვარ შედეგს - მეფის სახეს, რომელიც თავის თავში აერთიანებს როგორც ათენს, ასევე იერუსალიმს; ამ ორი პარადიგმის სინთეზი კი შუა საუკუნეებში უმაღლესი, ზეადამიანური სიბრძნის ფლობას ნიშნავს.

თუმცა, შავთელი უფრო შორსაც მიდის და იგი არ სჯერდება გელათის, როგორც „სხვა ათენისა“ და „მეორე იერუსალიმის“ პროექტს და შემოაქვს „ახალი რომის“ იდეა. „ახალი რომი“ ქართული სახელმწიფოა, რომელიც, ძველი რომის მსგავსად, თავის თავში აერთიანებს იერუსალიმსაც და ათენსაც, ამავდროულად კი ქრისტიანული სამყაროს ცივილიზაციური და პოლიტიკური ცენტრია, რომელიც თავისი კულტურითა და პოლიტიკური სიძლიერით ქრისტიანული სამყაროს სხვა სამეფოებს აღემატება და ქრისტეს მიწიერ სამეფოს წარმოადგენს:

1.  
2. „ახალო რომო. შენთვის თქვეს, რომო
3. უფროს იქმნესო მყოფთა ყოველთა.“

სწორედ ამითაცაა განპირობებული ის გარემოება, რომ შავთელისთვის თამარი მხოლოდ მეფე როდია, არამედ იმპერატორიც და მას რომის იმპერატორთა თიკუნით ამკობს:

1.  
2. „ხარკე ისარი! ხარ კეისარი,
3. სიმდიდრით ლაღი ჯიმშედს მფლობელი.“

აქ თამარი მოხსენებულია როგორც კეისარი და სპარსეთის მეფის ბატონი. იგი უკვე გვევლინება არა როგორც ერთ-ერთი ქრისტიანული სამეფოს მონარქი, არამედ როგორც აღმოსავლეთის გავლენიანი ხელმწიფე, რომელსაც ეგვიპტელები, არაბები და ინდოელებიც პატივს მიაგებენ.

ამგვარად, იოანე შავთელი ქართულ სამეფოსა და მისი მონარქის მისიის სახით იმ მასშტაბის ამოცანებს სახავს, რომელთა შესახებაც ქართველ მოაზროვნეებს ადრე არ უფიქრიათ. მისი თხზულება სცდება იმ იზოლირებული და ვიწრო მიზნების წრეს, რომელსაც მანამდეც და შემდეგაც ხშირად მისდევდნენ ქართველები. ქართველი მეფის იდეალური სახის შექმნით და საქართველოს სამეფოს განსაკუთრებული როლისა და მისიის გამოკვეთით, იგი, ერთი მხრივ, შუა საუკუნეების ქართული ფილოსოფიური, პოლიტიკური და პოლიტიკურ-თეოლოგიური აზროვნების ბრწყინვალე შეჯამებს ახდენს, ხოლო, მეორე მხრივ, მისი შემდგომი განვითარებისთვის ახალ, ფართო ჰორიზონტს შლის.

3 -გამოყენებული ლიტერატურა

• იოანე შავთელი, მეფისა და მეუღლისა მისისა დავით მეფისა შესხმა, გამოიცემის ზ. ჭიჭინაძისაგან N2, თბილისი: „ლ. გ. კრამარენკოს სტამბა“, 1883 წ.

• იოვანე შავთელი, აბდულ-მესიანი, მ. ჯანაშვილის წინასიტყვაობით და განმარტებით, ტფილისი: „სახელმწიფო სტამბა“, 1920 წ.

• კეკელიძე, კ. ქართული ლიტერატურის ისტორია, ტ. I, თბილისი: „მეცნიერება“, 1980 წ.

• მთაწმინდელი, ზ. [ჭიჭინაძე, ზ.]. იოვანე შავთელი (აბდულ-მესია) XII საუკუნეში, თფილისი: „ლ. გ. კრამარენკოს სტამბა“, 1883 წ.

• ქართული მწერლობა, ტ. III, ტომის რედაქტორი - ვ. როდონაია, თბილისი: „ნაკადული“, 1988 წ.