ბანძელაძე გელა

1 -ცხოვრება და მოღვაწეობა

გელა ბანძელაძე (1927-1985 წწ.) დაიბადა 1927 წლის 10 დეკემბერს წყალტუბოს რაიონის სოფელ დერჩში. 1950 წელს დაამთავრა თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტის ფილოსოფიის ფაკულტეტი; ეწეოდა აქტიურ საზოგადოებრივ-პოლიტიკურ მოღვაწეობას: 1951-1952 წლებში იყო გაზეთ „კომუნისტის“ პროპაგანდის განყოფილების გამგე, ხოლო 1952-1956 წლებში კი საქართველოს კომკავშირის ცენტრალური კომიტეტის მდივანი; პარტიულ თანამდებობებზე მუშაობისას გამოირჩეოდა იმდროინდელი პოლიტიკური სისტემის მიმართ კრიტიკული მიდგომითაც; 1956-1961 წლებში მუშაობდა საქართველოს მეცნიერებათა აკადემიის ფილოსოფიის ინსტიტუტის ეთიკის განყოფილების გამგედ, 1961 წლიდან კი მუშაობდა თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტში ეთიკის, ესთეტიკისა და მეცნიერული ათეიზმის კათედრის გამგედ; 1969-1972 წლებში იყო პუშკინის სახელობის თბილისის სახელმწიფო პედაგოგიური ინსტიტუტის რექტორი, შემდეგ კი კვლავაც ფილოსოფიის ინსტიტუტის ეთიკის განყოფილების გამგე გახლდათ. იგი იყო ფილოსოფიის მეცნიერებათა დოქტორი (1963 წ.), პროფესორი (1965 წ.), სახელმწიფო პრემიის მფლობელი (1984 წ.), მეცნიერების დამსახურებული მოღვაწე (1984 წ.).

გ. ბანძელაძე გარდაიცვალა 1985 წლის 15 ივლისს.

გ. ბანძელაძის სახელთან დაკავშირებულია მარქსისტული ეთიკის დაფუძნება, მისი ინტენსიური კვლევა საქართველოსა და ყოფილ სოციალისტურ ბანაკში. მან ისტორიული მატერიალიზმის პოზიციებიდან გამოიკვლია ეთიკის საგნის ზოგადსაკაცობრიო მნიშვნელობა და მიუთითა, რომ მორალური პრინციპების გარეშე შეუძლებელია ჰუმანისტური საზოგადოების აშენება. თუმცა, აქვე ისიც აღსანიშნავია, რომ გელა ბანძელაძის პირველი მცდელობა დიალექტიკური ლოგიკისა და ფორმალური ლოგიკის მიმართების გარკვევით დაიწყო. მისი აზრით, მცდარია ფორმალური ლოგიკის მეტაფიზიკურ მეცნიერებად გამოცხადება და, ასევე, დიალექტიკური ლოგიკის არსებობის საეჭვოდ მიჩნევა. ბანძელაძისათვის არსებობს როგორც ფორმალური ტრადიციული ლოგიკა, ასევე, დიალექტიკური ლოგიკაც. ეს ორი მეცნიერება, ბანძელაძის თანახმად, აზროვნების სრულიად სხვადასხვა მხარეებს შეისწავლის. ფორმალური ლოგიკა შეისწავლის წანამძღვრებიდან დასკვნის გამოყვანის წესებს და კანონებს, ხოლო დიალექტიკური ლოგიკა ობიექტური სინამდვილის განვითარებისა და მეცნიერული აზროვნების კანონებს (დიალექტიკას აზროვნებასთან აქვს საქმე და ამიტომაც უკავშირებენ მას ლოგიკას). ამ ორ ზემოხსენებულ მიმართულებას განსხვავებული საგნები აქვთ, ამიტომაც, უმჯობესია მათ განსხვავებული სახელები ჰქონდეთ, ე.ი. უნდა ვილაპარაკოთ, ერთი მხრივ, ლოგიკის, ხოლო, მეორე მხრივ, დიალექტიკის შესახებ. გელა ბანძელაძის აზრით, ცნებათა ასეთი საგნობრივი დაზუსტება საშუალებას იძლევა გამოიკვეთოს ამ ორი ლოგიკის საკვლევი სფეროები და მათი ურთიერთმიმართების პრობლემაც.

2 -ფილოსოფიური შეხედულებები

გ. ბანძელაძის ნააზრევში უმთავრეს ადგილს მისი ეთიკური კონცეფცია იკავებს, რომელიც განსაკუთრებულ მოვლენას წარმოადგენს XX საუკუნის 60-იანი წლების საბჭოთა სამყაროში. ეთიკის პრობლემების ორიგინალური ინტერპრეტაციით გ. ბანძელაძემ სათავე დაუდო ეთიკური ცხოვრების პრობლემების ფენომენოლოგიურ გააზრებას. მიუხედავად იმისა, რომ ის მარქსისტული აზროვნების ჩარჩოში რჩება, მის მიერ წამოწეული საკითხები ეთიკის პრინციპებთან მიმართებით დღემდე არ კარგავს აქტუალობას. ეს განსაკუთრებით ეხება სინდისის და ადამიანური ღირსების გააზრებას. გ. ბანძელაძის მიერ განვითარებული ეთიკური ცხოვრების პრინციპები ერთგვარ გამოწვევას წარმოადგენდა საბჭოთა ცხოვრების წესისადმი. გ. ბანძელაძე ეთიკური ცხოვრების გააზრებისთვის მრავლისმომცველ ანალიზს მიმართავს. მისი აზრით, „ცხოვრების“ ცნება მეტად ფართო და ყოვლისმომცველია. იგი აღნიშნავს ადამიანის არსებობას, სიცოცხლეს, ყოფიერებას საერთოდ. ცხადია, ასეთი ზოგადი მნიშვნელობით გაგებული „ცხოვრება“ არ შეიძლება იყოს ადამიანის მიზანი. არსებობენ და ცოცხლობენ ცხოველებიც. ადამიანის მიზანი კი შეიძლება იყოს მხოლოდ ისეთი რამ, რაც იმთავითვე არ არის მოცემული და მხოლოდ მიიღწევა. ეს არის ცხოვრება განსაკუთრებულ პირობებში. გ. ბანძელაძისათვის ზნეობრივი ქმედების ობიექტი მხოლოდ ადამიანია. ზნეობრივი მოქმედების საწყისი მხოლოდ ინდივიდუალურ ქმედებაში ვლინდება. გ. ბანძელაძის ეთიკა მაქს შელერის ეთიკურ პოზიციასთან ავლენდა მსგავსებას, კერძოდ, ზნეობრივი აქტის „ობიექტი“ აქ მუდამ არის პერსონა. გ. ბანძელაძის ეთიკა არსებითად პერსონალობის ეთიკაა. ზნეობრივი მოქმედების მიზანი მხოლოდ ადამიანია. მან ზნეობრივი ქცევა ძალაუფლების მაკონსტრუირებელი მექანიზმის სისტემიდან გამორიცხა, ამით კი მისი განმხოლოება მოახდინა ადამიანის მოხმარების ობიექტად გამოყენების შესაძლებლობიდან. მან ადამიანის ზნეობრივი მოქმედება სინდისისა და ღირსების კატეგორიას დაუკავშირა.

ეთიკური ცხოვრება აქ საზოგადოებრივი ცხოვრების ფორმად გვევლინება. გ. ბანძელაძის თანახმად, ზნეობრივი შეგნება, როგორც წესი, მოქმედებაში გადადის, მოქმედებით მჟღავნდება. ამიტომ ზნეობაში გულისხმობენ არა მარტო ზნეობრივ შეგნებას, არამედ პრაქტიკულ ზნეობრივ მოქმედებას, განხორციელებულ ზნეობრივ შეგნებას. ჩვეულებრივ, შეგნება და მოქმედება ემთხვევიან ერთმანეთს, მაგრამ ზოგჯერ ადგილი აქვს გათიშვას მათ შორის; სწორედ ამიტომაა აუცილებელი ამ სხვაობის გათვალისწინება. ზნეობის სპეციფიკა, როგორც ჩანს, სხვა ადამიანისა და საზოგადოების მიმართ შეგნებული თავისუფალი მოქმედების უნარში მდგომარეობს. ზნეობრივი შეგნება საკუთარი და სხვისი ინტერესების თანაფარდობის შეგნებაა, ხოლო ზნეობრივი ქცევა - ამ შეგნებისადმი თავისუფალი დაქვემდებარება.

აქედან გამომდინარეობს, რომ პიროვნების ზნეობა არის პიროვნებისა და საზოგადოების სასარგებლოდ ნებისმიერი შეგნებული მოქმედების უნარი. გ. ბანძელაძე მარქსისტული ფილოსოფიისათვის დამახასიათებელი, საზოგადოებრიობის ადამიანზე დომინანტობის იდეისაგან განთავისუფლებას ცდილობს. ადამიანთან მიმართებით საზოგადოებრიობის პრინციპი იმდენად იყო დომინანტური მარქსისტულ-ლენინურ ფილოსოფიაში, რომ მასში პერსონის ადგილი აღარც იყო დატოვებული, ხოლო ეთიკის დაფუძნება პერსონალობის მნიშვნელობის გააზრების გარეშე შეუძლებელია. პერსონალობის ეთიკის დაფუძნება ინდივიდუალურ და საზოგადოებრივ ინტერესთა მიმართების ჩამოყალიბებით იყო შესაძლებელი, რასაც გ. ბანძელაძე ინდივიდუალურ და საზოგადოებრივ ინტერესთა დიალექტიკის კონტექსტში ახორციელებს. გ. ბანძელაძისათვის საზოგადოებრივი და პიროვნული ინტერესების ერთიანობა ვლინდება „საკუთარ სოციალურ ბუნებასთან“ შესატყვისობაში. გ. ბანძელაძისათვის ამოსავალ წწერტილს წარმოადგენს „ადამიანურობის“ ცნება, რომელიც სხვა ადამიანის ზრუნვისკენ არის მიმართული. ადამიანი საკუთარი ადამიანურობის საფუძველზე (რითაც ის სხვა ადამიანებისადმია მუდამ მიმართული) უნდა მოქმედებდეს; მხოლოდ მაშინ შეესაბამება ის თავის თავს, მხოლოდ მაშინ მოქმედებს ზნეობრივად და საზოგადოებრივად. ადამიანურობის არსი მოითხოვს, რომ სხვა ადამიანები განხილული იქნენ თავიანთი ადამიანურობის მიხედვით და არა როგორც მოხმარების ობიექტები. გ. ბანძელაძის ეთიკას თავისუფლად შეიძლება ეწოდოს ეთიკის ფენომენოლოგია, რადგანაც ის ეთიკის არსობრივი ფენომენების განხილვით არის დაკავებული. ამიტომ გ. ბანძელაძე ეთიკური ფენომენების გამოკითხვას არა წინასწარ მოცემული პერსპექტივებიდან ცდილობს, არამედ საკუთრივ მისი არსობრივი ღირებულებით-ავტონომიური მდგომარეობიდან განიხილავს. გ. ბანძელაძის თანახმად, როცა განსაზღვრავენ არა პიროვნების ზნეობას, არამედ საერთოდ საზოგადოების ზნეობას, მაშინ გულისხმობენ ამ საზოგადოებაში მოქმედი ზნეობრივი ნორმების სისტემას. ამ თვალსაზრისით ზნეობა არის იმ ნორმათა ერთობლიობა, რომლებიც გამოხატავენ პიროვნებათა ნებისმიერ შეგნებულ ზრუნვას ერთმანეთისა და საზოგადოებისათვის. ამ განსაზღვრებაში მითითებულია ზნეობის არსებაც და სპეციფიკაც. ზნეობის არსებაა პიროვნებათა შეგნებული ზრუნვა ერთმანეთისა და საზოგადოების კეთილდღეობისათვის. ზნეობის სპეციფიკა იმაში მდგომარეობს, რომ ერთმანეთისა და საზოგადოების კეთილდღეობისათვის შეგნებულ ზრუნვას ნებაყოფლობითი ხასიათი აქვს, არავინ გაიძულებს სიკეთის ქმედებას, გარდა შენივე შეგნებისა, საკუთარი თავისა, საკუთარი ნება-სურვილისა. მოქმედება საკუთარი შეგნებისა და ნება-სურვილის მიხედვით არის თავისუფლება. ზნეობის სპეციფიკა თავისუფლებაა.

გ. ბანძელაძე თავისი ეთიკის მაკონსტრუირებელ ეთიკურ კატეგორიად ბედნიერებას, მოვალეობას და სინდისს განიხილავს, თუმცა, თვლის, რომ ეთიკის მაკონსტრუირებელი ძირითადი ელემენტი ოთხი უნდა იყოს - ბედნიერება, მოვალეობა, სამართლიანობა და სინდისი. სამართლიანობის ცნების გარეშე ეთიკური სისტემა ვერ დაფუძნდება. სამართლიანობის მომენტის ხაზგასმა მიუთითებდა მარქსისტულ-ლენინური ეთიკისთვის დამახასიათებელი მოვალეობის პრინციპის უკმარობაზე. მარქსისტულ-ლენინური ეთიკისთვის ამოსავალ პრინციპს მოვალეობის ეთიკა წარმოადგენდა, რაც თითქმის ბოლომდე უცვლელ პრინციპად რჩებოდა საბჭოთა ეთიკოსების უმრავლესობისათვის. მოვალეობის პრინციპის უპირატესობა ხაზს უსვამდა საზოგადოებრივი ინტერესის უპირატესობას და, აქედან გამომდინარე, კოლექტიური პრინციპის უპირატესობას ინდივიდუალურთან მიმართებით. ბანძელაძისთვის მსჯელობის ობიექტს კანტის მოვალეობის ეთიკა წარმოადგენდა, რომელსაც მარქსიზმის კლასიკოსები და საბჭოთა ეთიკა დაუდგენელ სისტემად მიიჩნევდა. კანტის ეთიკის სისტემური ანალიზის საფუძველზე ბანძელაძე დასაშვებად თვლის კანტის კატეგორიული იმპერატივის დაშვებას ეთიკური მოქმედების პრინციპად და, საერთოდ, ეთიკის ავტონომიურობის პრინციპის შესაძლებლობას. სამართლებრივი მოვალეობის ანალიზიდან გ. ბანძელაძე გადის ზნეობრივი მოვალეობის გამართლებაზე. იურიდიულ მოვალეობას იგი განსაზღვრავს გარეგანი, ობიექტური აუცილებლობისა და შინაგანი, სუბიექტური თავისუფლების ერთიანობად, სადაც ამოსავალი პრინციპი ადამიანის თავისუფლების და მისი ნების შეუზღუდაობაა. ზნეობრივი მოვალეობა, იურიდიული მოვალეობისაგან განსხვავებით, რომლის მოთხოვნილებათა შესრულება სანქციებით არის გარანტირებული, ადამიანის ყოფიერების სპეციფიკურ განცდას წარმოადგენს. ეს არის ის, რაც ადამიანს, როგორც ასეთს ადამიანად არსებობის შესაძლებლობას აძლევს, რაც არ შეიძლება იყოს ინტრუმენტალიზებული და არ უკავშირდება სიამოვნება-უსიამოვნების განცდას. ეს არის ისეთი ტიპი სათნოებისა, სადაც თვითონ სათნოებაა მიზანი და არა სათნოების შედეგად მოსალოდნელი ნეტარება. ამ საფუძველზე გ. ბანძელაძე აყალიბებს ეთიკის ავტონომიურობის პრინციპს, რომლის თანახმადაც თავად სათნოება თვითონ უნდა იყოს მიზანი და არა საშუალება. მოვალეობა უნდა სრულდებოდეს თვითონ მოვალეობისათვის და არა პირადი ნეტარებისათვის, ე. ი. მოქმედების მიზანი თავის თავში უნდა იყოს და არა გარეთ. ეთიკური სისტემა ავტონომიური უნდა იყოს და არა ჰეტერონომული. მოვალეობის ცნების სიძნელე მთელი სისავსით წარმოჩნდება სწორედ ასეთ ავტონომიურ ეთიკურ სისტემაში. გ. ბანძელაძეს მიაჩნდა, რომ კანტის ავტონომიური ეთიკა, რომელიც მისსავე აღმოჩენილ კატეგორიულ იმპერატივს ეფუძნებოდა - „მოიქეცი ისე, რომ შენი ნების მაქსიმა ყოველთვის გამოდგეს საყოველთაო კანონმდებლობის პრინციპად“ - პრინციპულ სიძნელეს აწყდებოდა თავისუფლებისა და აუცილებლობის საკითხთან მიმართებით. ამ პრობლემის გარკვევის გარეშე ავტონომიური ეთიკის დაფუძნების საკითხი პრობლემური რჩება. ადამიანი აუცილებლობის სამეფოს მიეკუთვნება როგორც გრძნობადი არსება, ხოლო თავისუფლების საუფლოს როგორც გონიერი არსება. თუკი ადამიანის ნებისყოფა გონებით არის განსაზღვრული, მაშინ მისი ობიექტურად აუცილებელი მოქმედება სუბიექტურად თავისუფალია, ხოლო ადამიანის ნება თუ სხვა ფაქტორებითაც არის განსაზღვრული (კერძოდ, გრძნობებით, მიდრეკილებებით ან ინტერესებით), მაშინ ის ემორჩილება ობიექტურ აუცილებლობას არა თავისუფლად, არამედ როგორც მოვალეობას. გ. ბანძელაძის თანახმად, კანტთან მოვალეობის ცნებაში აუცილებლობით იგულისხმება იძულება. კატეგორიული იმპერატივი არის უპირობო ბრძანება. მაშასადამე, კანტის კატეგორიული იმპერატივის ცნებაში თუ აუცილებლობით იგულისხმება ბრძანება, იძულება - ეს ყოფილა შინაგანი, საკუთარი ნებით განსაზღვრული იძულება, ანუ თავისუფალი იძულება, თავისუფალი აუცილებლობა. ეს კი წინააღმდეგობრივი ცნებაა, ანტინომიაა, რასაც იგი აცხადებს ცნობიერების აუხსნელ ფაქტად. ამიტომაც მიმართავს კანტი რწმენის სფეროს. ზნეობის ავტონომიურობის გამართლებისათვის აუცილებელია ღმერთის არსებობის, სულის უკვდავებისა და თავისუფლების რწმენა. ყოველი მომენტი აუცილებელი კომპონენტია სიკეთის არსებობის გამართლებისათვის.

როგორც გ. ბანძელაძე აღნიშნავს, კანტის აზრით, საგანთა მოქმედებას განსაზღვრავს ბუნებრივი მიზეზობრიობის კანონი. ადამიანის მოქმედებაც, უმეტესად, ამ კანონს ექვემდებარება. მაგრამ ადამიანი თავის თავს შეიცნობს როგორც არსებას თავისთვის, რომელიც თვითონ განსაზღვრავს თავის მოქმედებას და მისი ნებისყოფის ყოველი გამოვლენა თვითგანსაზღვრა, ანუ თავისუფლებაა. ამრიგად, ადამიანი ერთსა და იმავე დროს აუცილებლობასაც ემორჩილება და თავისუფლებასაც განიცდის. გ. ბანძელაძე პრობლემის გადაწყვეტას თავისუფლებისა და აუცილებლობის დიალექტიკური ერთიანობის გააზრების საფუძველზე ცდილობს. ადამიანის ნება აუცილებელიც არის და თავისუფალიც. თავისუფლება ობიექტურ აუცილებლობასთან არის დაკავშირებული, ამით კი აიხსნება, რომ ნებისყოფის თავისუფლების აღიარება არ ქმნის აბსოლუტური თვითნებობისა და ვოლუნტარიზმის საფრთხეს, როგორც ამას ფიქრობენ დეტერმინიზმის მომხრენი. ნებისყოფა არც მხოლოდ აუცილებლობას ექვემდებარება და არც მხოლოდ თავისუფალია. იგი, ერთსა და იმავე დროს, აუცილებლობაცაა და თავისუფლებაც. ეს არის მისი ბუნებრივი მდგომარეობა. აქედან გამომდინარეობს გ. ბანძელაძის მიერ ჩამოყალიბებული ზნეობრივი მოვალეობის გაგებაც. ადამიანი ექვემდებარება სხვის ნებას, საზოგადოების ნებას არა იმიტომ, რომ აიძულებს სანქცია ან პირადი კეთილდღეობისათვის ზრუნვა, არამედ იმიტომ, რომ საზოგადოების კეთილდღეობისათვის ზრუნვას ობიექტური ღირებულება გააჩნია, რომელიც მას შეგნებული აქვს. საზოგადოებრივი ნებისადმი დაქვემდებარების აუცილებლობის შეგნება პიროვნების ნებას კი არ ზღუდავს, არამედ აიგივებს საზოგადოებრივ ნებასთან და ახორციელებს ზნეობრივ ქცევას, როგორც საკუთარ ნებას.

გ. ბანძელაძე ეთიკური ქცევის ობიექტურ ღირებულებით საზომად სიკეთის იდეას მიიჩნევს. ქცევა ზნეობრივია იმდენად, რამდენადაც განსაზღვრულია უანგარო სიკეთის ქმედების მოტივით, თანაგრძნობით და ადამიანობით. რაც უფრო დამძიმებულია თანაგრძნობის მოტივი სხვა ეგოცენტრული მოტივით, მით უფრო ნაკლებია ასეთი ქცევის ზნეობრივი ღირებულება. გ. ბანძელაძისათვის ამოსავალ პრინციპს ყოველთვის ადამიანად ყოფნის შესაძლებლობა წარმოადგენს, რომლის მამოძრავებელიც მისი ზნეობრივად ყოფნაა, მაშასადამე, სხვა ადამიანზე ზრუნვა და სიყვარულის აქტი. ადამიანობა იწყება არა იქ, სადაც საგნების სიყვარული, მოთხოვნილება და დაკმაყოფილებაა, არამედ მხოლოდ და მხოლოდ იქ, სადაც იწყება სხვა ადამიანისადმი სიყვარული, თანაგრძნობა და დახმარება. ადამიანის სიყვარული არის ზნეობის საბოლოოო კრიტერიუმი და მისი არსი.

გ. ბანძელაძის მიერ ჩამოყალიბებული კაცთმოყვარეობისა და ჰუმანიზმის პრინციპიდან გამომდინარეობს კლასობრივი ბრძოლის ორიგინალური გაგებაც. მარქსისტულ-ლენინური ეთიკისთვის ძირითად პრინციპს წარმოადგენდა სამყაროს გარდაქმნის რევოლუციური თეორია. მარქსისტული ფილოსოფია სამყაროს რადიკალური გარდაქმნის თეორიას გვთავაზობდა, რომელიც უნდა გათავისუფლებულიყო კლასობრივი ჩაგვრის შედეგად წარმოქმნილი ბოროტებისაგან. კაპიტალიზმი თავად განასახიერებდა ყოველგვარი უზნეობის ფორმას, რომელიც ადამიანს ადამიანურ სახეს უკარგავდა. ადამიანს უნდა დაბრუნებოდა ადამიანური სახე. ამ გარდაქმნის აქტის მოქმედი ძალა პროლეტარიატი იყო, რომელიც სამართლიანობის ერთადერთი ჭეშმარიტი მატარებელია. სამყაროს გარდაქმნის ე.წ. ზნეობრივი პრინციპი ეყრდნობოდა რევოლუციური მოქმედების თეორიას, რომელიც თავისი არსით ბუნდოვანი და გაურკვეველი იყო ნორმატიული მოქმედების თვალსაზრისით. რევოლუციური მოქმედება თავის თავში მოიცავდა სამყაროს გარდაქმნის აქტს, რომელიც ძალადობის მომენტების გამოყენებას გულისხმობდა, კლასობრივი დაპირისპირების პრინციპს, რომელიც ძალადობის განხორციელების თანმხლებ აქტს წარმოადგენდა. სამყაროს რევოლუციური გარდაქმნა და უკლასო ჰუმანური საზოგადოების აშენება იყო მხოლოდ უმაღლესი ზნეობრივი აქტი. ეს უკავშირდებოდა კლასობრივი ზნეობის თავისებურ გაგებას. ჭეშმარიტი ზნეობის მატარებელი კლასი მხოლოდ პროლეტარიატი შეიძლებოდა ყოფილიყო. რა თქმა უნდა, ზნეობისადმი კლასობრივი ხასიათის მინიჭება ზნეობის ავტონომიურობას პრობლემურს ხდიდა. ზნეობის კლასობრიობა ნიშნავდა, რომ ყოველ კლასს თავისი შეხედულება გააჩნია სათნოებისა და მანკიერების, სიკეთისა და ბოროტების შესახებ, ზნეობა კი თავისი არსით, ღირებულებით ავტონომიურია. ზნეობრივი ღირებულებების განხორციელება მის თავისუფალ, ნებაყოფლობით მიდევნებაში გამოიხატება. გ. ბანძელაძის აზრით, კლასობრივი ხასიათი შეიძლება ჰქონდეს ზნეობის იმ ელემენტს, რომელიც კლასობრივი ცხოვრების პირობით არის განსაზღვრული. აქედან გამომდინარე, ყალიბდება ზნეობრივი შეგნებისა და ზნეობრივი გრძნობის განსხვავებული მიდგომა. გ. ბანძელაძის მიხედვით, აქ არ იგულისხმება ის გარემოება, რომ გაბატონებულ კლასებს არ აქვთ ზნეობრივი შეგნება და მხოლოდ მშრომელთა კლასია ზნეობრივად შეგნებული; არამედ, რომ ანტაგონისტური კლასების ზნეობრივი შეხედულებები თავისებურია და ამ თავისებურებას ქმნის ცხოვრების პირობები. აქედან გამომდინარე, გ. ბანძელაძე ზნეობის კლასობრივი ხასიათის უარყოფამდე მიდის და მისი ღირებულებითი ავტონომიურობის დამცველად გვევლინება. ადამიანი თავად აკეთებს არჩევანს კეთილ და ბოროტ ნებას შორის. აქედან გამომდინარე, ის თავად აკეთებს არჩევანს ზნეობრივსა და უზნეოს შორის. ადამიანის ზნეობრიობის საზომი სწორედ ისაა, თუ რა ამოძრავებს მას, კეთილი თუ ბოროტი ნება.

აღსანიშნავია გ. ბანძელაძის გამოკვლევა „მეცნიერულ-ტექნიკური რევოლუცია და ზნეობრივი პროგრესის პრობლემა“. პირველი ნაწილი 1979 წელს გამოვიდა, მეორე ნაწილი - 1980 წელს, 1982 წელს კი გამოიცა „ზნეობრივი პროგრესის თეორია და პრაქტიკა“. გ. ბანძელაძე ამ დიდი მოცულობის გამოკვლევებში ხაზს უსვამს მატერიალურ-ტექნიკური განვითარების კვალდაკვალ ადამიანის ზნეობრივი განვითარების საკითხს. იგი ყურადღებას აქცევს იმ პრობლემას, რომელიც თანამედროვე ხელოვნური ინტელექტის ეპოქაში განსაკუთრებულ მნიშვნელობას იძენს. საზოგადოების ტექნიკური განვითარების კვალდაკვალ, როცა ადამიანი თავისუფლდება ფიზიკური შრომისაგან, მის ადგილს ავტომატიზებული სისტემები იკავებენ. ძალაუნებურად ეს წარმოქმნის ადამიანების ტექნიკისადმი დამოკიდებულების პრობლემას, რომელიც ადამიანს ტექნიკის დანამატად აქცევს. აქედან გამომდინარე, პრობლემურ საკითხად ჩანს მომავლის ადამიანის ზნეობრივი სახე. გ. ბანძელაძე გამოსავალს მატერიალურ-ტექნიკური პროგრესის ჰუმანიტარულ დაპროგრამებაში ხედავს. ადამიანი ვერ იქცევა მანქანის დანამატად, თუ საზოგადოების ტექნოლოგიური განვითარების მიზანი ადამიანის ზნეობრივი განვითარება იქნება. მნიშვნელოვანია გ. ბანძელაძის ერთ-ერთი ბოლო გამოკვლევა ომისა და მშვიდობის პრობლემათა ეთიკური ასპექტების შესახებაც. იგი თავის ნაშრომში ამტკიცებს: რა მნიშვნელოვანიც არ უნდა იყოს მშვიდობის ღირებულება, მას არ შეიძლება მსხვერპლად შეეწიროს თავისუფლების, ღირსების და დამოუკიდებლობის ღირებულებები.

განსაკუთრებით აღსანიშნავია გ. ბანძელაძის მიერ ღირსების ცნების დამუშავება. მიუხედავად იმისა, რომ მის მიერ განვითარებული კონცეფცია მარქსისტულ-ლენინური ფილოსოფიის ჩარჩოში ექცევა, მისი კონცეფცია არსებითად მაინც წინააღმდეგობაში მოდის საბჭოთა კავშირის პოლიტიკური რეჟიმის სისტემასთან. ადამიანური ღირსების ცნების აქტუალიზაცია თავად რეჟიმის მიერ ადამიანური ღირსების გათელვის წინააღმდეგ იყო მიმართული. გ. ბანძელაძე ადამიანურ ღირსებას მოვალეობის, სინდისის, თავისუფლებისა და სამართლიანობის ცნებებთან კავშირში განიხილავს. უნდა აღინიშნოს, რომ ადამიანური ღირსება გ. ბანძელაძისათვის ადამიანური ცხოვრების სამყაროს ფუნდამენტური განზომილებაა, საკუთრივ ადამიანად ყოფნის შესაძლებლობის მთავარი ასპექტი. სწორედ ადამიანის ღირსება წარმოადგენს ადამიანად ყოფნის ღირებულებით ასპექტს, მის მთავარ მსაზღვრელს. გ. ბანძელაძე ადამიანური ღირსების ცნებას მატერიალისტური თვალსაზრისით გაიაზრებს და ცნობიერების სტრუქტურის ფენომენოლოგიურ-სტრუქტურული ანალიზის საფუძველზე ღირსების ცნების ღირებულებით განზომილებას ჭეშმარიტების კონცეფციას უკავშირებს. ადამიანური ღირსება უმაღლესი ჭეშმარიტების კატეგორიას მიეკუთვნება, როგორც ადამიანის სამყაროში მოღვაწეობის უზენაესი მიზანი. მისი ფენომენალური სივრცე ჭეშმარიტების და მშვენიერების განუყოფელი ერთიანობით ვლინდება. აქვე გ. ბანძელაძე ყურადღებას ამახვილებს ადამიანის აქტიურობის ორ პრინციპზე, კერძოდ, შემეცნებასა და გარდაქმნაზე. იგი გარდაქმნაში აქტუალიზებულ ადამიანურ აქტივობას შემოქმედების თავისუფლებას უკავშირებს, რომელიც ადამიანის ნების თავისუფალ განხორციელებაში ვლინდება. სამყაროს შემოქმედებითი გარდაქმნა ადამიანის ზნეობრივი გარდაქმნა-სრულყოფის პროცესთან არის დაკავშირებული. ადამიანის თავისუფალი ნების გამოვლინების დაბრკოლება, მისი ნების შეზღუდვა ადამიანის ღირსების გაუქმებას გულისხმობს. გ. ბანძელაძე აღნიშნავს, რომ ადამიანის ნებაზე ლაპარაკი აუცილებლობით გულისხმობს სხვისი ნების ზემოქმედებისაგან თავისუფლებას. მაშასადამე, თავისუფლება-იძულება ადამიანის ნების მოქმედებისა და გამოვლენის ძირითადი პარამეტრებია, რომელთა შეფარდება იძლევა ადამიანის პიროვნულობისა და ღირსების დონეს. ადამიანი მით უფრო თავისუფალია, რაც უფრო ნაკლებ იძულებასთან აქვს საქმე, ან, უფრო სწორად, რაც უფრო ნაკლებად ექვემდებარება იძულებას. გ. ბანძელაძის თანახმად, ადამიანის ღირსების ცნება შინაგანი აუცილებლობით გულისხმობს არა მარტო თავისუფლების ცნებას, როგორც ასეთს, არამედ თავისუფლებისათვის ბრძოლის ანუ აქტიურობის ცნებას. ადამიანის ღირსება თავისუფლებისათვის ბრძოლაშია და არა ნეტარ, უშფოთველ მდგომარეობაში. აქტიურობის სუბსტანციური ფორმა შემოქმედება, შრომა, შემეცნება და გარდაქმნაა. ამ მიზნით ადამიანს თავისუფლება სჭირდება - აქტიურობის მიზანი და შინაარსი სწორედ ის არის. ღირსება-თავისუფლების ცნება არსებითად დაიყვანება მოღვაწეობა-შემოქმედების თავისუფლების ცნებაზე.

გელა ბანძელაძის შრომებს მნიშვნელოვანი აღიარება ხვდა წილად გამოქვეყნებისთანვე. მისი „ეთიკა“ აღიარებული იქნა ერთ-ერთ საუკეთესო სახელმძღვანელოდ და გამოქვეყნების შემდეგ მალევე ითარგმნა რუსულ ენაზე. იმდროინდელ საბჭოეთში ამ ნაშრომს მრავალი პუბლიკაცია და რეცენზია მიეძღვნა. „ეთიკა“ ითარგმნა და გამოიცა ვიეტნამურ ენაზეც. გერმანელმა ფილოსოფოსმა ადოლფ ჰამპელმა გერმანულ ენაზე გამოსცა გ. ბანძელაძის ფუნდამენტური გამოკვლევა „ადამიანური ღირსების ცნება მარქსისტულ ეთიკაში“, ხოლო გერმანელი ფილოსოფოსი პეტერ ელენი კი აღნიშნავდა, რომ გ. ბანძელაძის „ეთიკა“ საუკეთესო სახელმძღვანელო იყო ამ დარგში.

3 -ბიბლიოგრაფია

(ა) გელა ბანძელაძის რჩეული ნაშრომები

• დიალექტიკისა და ლოგიკის საკითხის ურთიერთობისათვის, თბილისი: „სახელგამი“, 1956 წ.

• ლოგიკურისა და ესთეტიკურის ურთიერთობის საკითხისათვის, თბილისი: „სახელგამი“, 1956 წ.

• მარქსისტულ-ლენინური ეთიკის საგნის შესახებ, თბილისი: „საბჭოთა საქართველო“, 1959 წ.

• ხელოვნების ზნეობრივ-აღმზრდელობითი მნიშვნელობა, თბილისი: პოლიგრაფკომბინატი „კომუნისტი“, 1959 წ.

• კომუნისტური ზნეობის პრინციპები, თბილისი: „ნაკადული“, 1960 წ.

• ქრისტიანული ზნეობის რეაქციული არსი, თბილისი: „საბჭოთა საქართველო“, 1960 წ.

• ეთიკა. სახელმძღვანელო უმაღლესი სასწავლებლების სტუდენტთათვის, თბილისი: „განათლება“, 1966 წ.

• სინდისის ცნება მარქსისტულ ეთიკაში (ნაწ. პირველი), თბილისი: „მეცნიერება“, 1974 წ.

• ადამიანური ღირსების ცნება მარქსისტულ-ლენინურ ეთიკაში, თბილისი: „მეცნიერება“, 1975 წ.

• სინდისის ცნება მარქსისტულ ეთიკაში (ნაწ. მეორე), თბილისი: „მეცნიერება“, 1977 წ.

• მეცნიერულ-ტექნიკური რევოლუცია. ზნეობრივი პროგრესის პრობლემა (ნაწ. პირველი), თბილისი: „მეცნიერება“, 1979 წ.

• მეცნიერულ-ტექნიკური რევოლუცია. ზნეობრივი პროგრესის პრობლემა (ნაწ. მეორე), თბილისი: „მეცნიერება“, 1980 წ.

• ზნეობის პროგრესის თეორია და პრაქტიკა (70-იანი წლების საქ. სოციალურ-პოლიტ. და კულტ. ვითარების შუქზე), თბილისი: „მეცნიერება“, 1982 წ.

• Опыт изложения системы марксистской этики, Редактор В. Сванидзе, Тбилиси: „Сабчота Сакартвело“, 1963.

(ბ) სპეციალური ლიტერატურა

• გელა ბანძელაძის ფასდაუდებელი ღვაწლი. ბიო-ბიბლიოგრაფიული საძიებელი, შემდგენელი - ლ. ჩინჩალაძე, თბილისი: „თბილისის უნივერსიტეტის გამომცემლობა“, 1997 წ.

• შუშანაშვილი, გ.: მარქსისტული ეთიკის დაფუძნების ცდები, წიგნში: ქართული ფილოსოფიური აზრის ისტორია, ტ. IV, მთავარი რედაქტორი - გ. თევზაძე, თბილისი: „უნივერსალი“, 2013 წ., გვ. 502-514.

• Ehlen, P.: Die Philosophische Ethik in der Sowjetunion. Analyse und Diskussion, München: Anton Pustet Verlag, 1972.